ARNHEM – Arnhem is een groene stad waar behoud en het versterken van de natuur een van de speerpunten is van het beleid. Natuurbehoud is niet iets waar je tegen kunt zijn. Maar het willekeurig toepassen van een wirwar aan regels leidt in Schaarsbergen tot grote frustratie bij bewoners en gebruikers van Buitenplaats Koningsweg. Grootste strijdpunt is een oude Duitse hangar uit de Tweede Wereldoorlog.
(Door: Patrick Arink)
Het paradijs bestaat. Het ligt aan de noordkant van Arnhem, ingesloten tussen vliegbasis Deelen, een motorcrossterrein en de Koningsweg. Op Buitenplaats Koningsweg hebben zo’n veertig kunstenaars, schrijvers en andere creatieven een onderkomen gevonden in voormalige gebouwen van het ministerie van Defensie.
Op Buitenplaats Koningsweg woon je tussen reeën en dassen. Bewoners zien regelmatig een wolvenpaar door de bossen draven en niemand kijkt hier vreemd op wanneer beschermde vogels als spechten, uilen of valken voorbij vliegen. Mens en natuur leven hier in harmonie met elkaar samen.
Buitenplaats Koningsweg
“Buitenplaats Koningsweg is een culturele enclave aan de rand van de Veluwe”, vertelt bewoner van het eerste uur Hans Jungerius. “Het is een uniek woon- en werkgebied waar op dit moment ongeveer veertig mensen wonen, met name in voormalige militaire gebouwen. Kunst, cultuur, natuur en geschiedenis komen hier bij elkaar samen. Mensen wonen hier in een verbouwde officiersmess, een voormalige barak of een vroegere Duitse bunkerboerderij. Verborgen in het landschap vind je nog veel bunkers en andere relieken uit die tijd die nog wachten op een bestemming.”
Wat nu Buitenplaats Koningsweg is, is een gebied met een lange militaire geschiedenis. Tijdens de oorlog was het gebied onderdeel van de Duitse Fliegerhorst Deelen. Het Duitse vliegveld werd na de oorlog in gebruik genomen als vliegbasis Deelen. Nadat de vliegbasis in 1995 de poorten sloot, kwamen veel gebouwen leeg te staan. Dat veranderde in 2008.
Jungerius: “Samen met landschapsarchitect Harro de Jong hebben we het plan bedacht om hier een soort van culturele enclave te creëren. Ons idee was om alle militaire gebouwen te transformeren tot woonruimte en werkruimte voor kunstenaars en andere creatieve ondernemers. Met dat idee zijn we naar projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten gestapt. Zij waren enthousiast en samen met Portaal hebben zij het gebied aangekocht.”
Vijftien jaar na dato wordt Buitenplaats Koningsweg bewoond door een bont gezelschap. Bekende internationale namen uit de culturele wereld hebben zich op de Buitenplaats gevestigd, waaronder bijvoorbeeld Florentijn Hofman, de bedenker van het Feestaardvarken. Daarnaast vind je hier architecten, ecologen, schrijvers en beeldend kunstenaars. Hoewel de meeste gebouwen inmiddels een nieuwe functie hebben gekregen, is het project nog altijd niet af.
“Bij de ingang aan de Koningsweg worden op dit moment 21 herenhuizen gebouwd. Niet voor yuppen, maar ook voor creatieve ondernemers”, vertelt Jungerius. “Het is de enige nieuwbouw die op Buitenplaats Koningsweg plaatsvindt. Verder zijn er zojuist nieuwe bomen geplant op de plek waar een aantal vervallen gebouwen gesloopt zijn.”
De succesvolle transformatie van het voormalige militaire terrein wordt door bewoners van Buitenplaats Koningsweg gezien als een succes. Maar lang niet iedereen deelt die mening.
Jungerius: “Ik hoorde van een ambtenaar dat de realisatie van Buitenplaats Koningsweg op het stadhuis wordt gezien als een vergissing. Als we nu met dit idee bij de gemeente waren gekomen, hadden we er nooit toestemming voor gekregen.”
Structuurvisie
Dat Buitenplaats Koningsweg eigenlijk niet goed past in de huidige visie van de gemeente Arnhem blijkt bijvoorbeeld uit de Structuurvisie. In de Structuurvisie staat de visie van de gemeente tot 2040 op het gebied van bijvoorbeeld wonen, mobiliteit, energie, economie en natuur.
“Het buitengebied van Arnhem-Noord maakt deel uit van de Veluwe”, staat in de Structuurvisie te lezen. “De kwaliteit van het gebied is allereerst de hoge natuur- en landschappelijke waarde. Het is dé groene voortuin van Arnhem.”
“Voorkomen moet worden dat een veelheid aan kleine ontwikkelingen sluipenderwijs leidt tot verdere verrommeling en versnippering. Een heldere zonering van het gebied voor ruimtelijke ontwikkelingen helpt hierbij. Ten zuiden van de Koningsweg geldt de zone ‘Natuur & Cultuur’. Ten noorden van de Koningsweg geldt de zone ‘Natuur’. Het verbeteren van de natuurwaarde en de mogelijkheid om natuur te beleven staat hier voorop. Nieuwe woonfuncties en bedrijvigheid zijn hier in beginsel niet gewenst.”
Je raadt het misschien al: Buitenplaats Koningsweg bevindt zich aan de noordkant van de Koningsweg. Midden in de zone ‘Natuur’.
“Het rare van die zone-indeling in de Structuurvisie is dat er ten zuiden van de Koningsweg alleen maar bos is waar helemaal geen mogelijkheden zijn voor cultuur”, vertelt Buitenplaats-bewoner Marco Henssen.
Juist ten noorden van de Koningsweg bruist het van de activiteiten.
Henssen: “Je hebt hier Buitenplaats Koningsweg, op Deelen vliegen ze met Shinook-helikopters, je hebt hier drie boeren, een B&B, een motorcrossterrein en in voormalig restaurant Rijzenburg komen 22 zorgappartementen. Dus hoezo ‘natuur’?”
Afgesloten paden
De zone-indeling uit de Structuurvisie is niet de enige richtlijn die van toepassing is op het gebied. Naast de Structuurvisie heeft de gemeente Arnhem ook een Groenvisie. Hierin zijn de ambities van de gemeente op het gebied van natuurontwikkeling vastgelegd. Daarnaast is er nog de Regio Deal Veluwe waarin de gemeente Arnhem, samen met de provincie Gelderland en tien Veluwe-gemeenten afspraken heeft gemaakt over het versterken van de natuur op de Veluwe.
Verder speelt vanzelfsprekend het Europese beschermingsprogramma Natura 2000 nog een rol. De Veluwe, inclusief een deel van Buitenplaats Koningsweg, zijn Natura 2000-gebied. In Natura 2000-gebieden worden bedreigde planten en diersoorten beschermd om de biodiversiteit te behouden.
En vanzelfsprekend is er ook nog de Wet Natuurbescherming.
Tot slot is er nog zoiets als het recreatiezoneringsplan van de provincie, dat ook in Arnhem wordt nageleefd. Om de natuur op de Veluwe te ontzien, moet recreatie in goede banen geleid worden. Niet iedereen kan altijd en overal maar rondbanjeren in de natuur, is het idee. Om die reden is afgelopen maanden een flink aantal fiets- en wandelpaden aan de noordkant van Arnhem opeens afgesloten. Het leidt tot verbazing en boosheid bij voetgangers en fietsers die opeens geweerd worden in hun favoriete recreatierondje.
Met zoveel verschillende wetten, afspraken, visies en regels is er altijd wel een reden om plannen en ideeën af te wijzen. Marco Henssen wordt er moedeloos van.
“Het is echt om radeloos van te worden. Er wordt gecommuniceerd met het plaatsen van prikkeldraad en het uitdelen van bekeuringen. Alles wat we doen wordt tegengewerkt.”
De hangar
Marco Henssen woont in een verbouwde radartoren op Buitenplaats Koningsweg. Vanuit zijn woonkamer op acht meter hoogte kijkt hij uit op een oude Duitse vliegtuighangar ten noorden van Buitenplaats Koningsweg. Het is deze hangar en de omliggende akker die al jaren een twistpunt is tussen bewoners aan de ene kant en de afdeling Bos & Parken van de gemeente Arnhem aan de andere kant.
“De hangar ziet eruit als een boerenschuur. Dat is precies de bedoeling”, legt Hans Jungerius uit. “Toen de Duitsers hier in 1940 Fliegerhorst Deelen aanlegden, werden alle gebouwen als boerderijen gecamoufleerd om herkenning vanuit de lucht te voorkomen.”
Vanuit Fliegerhorst Deelen werd tijdens de oorlog de luchtverdediging van het Ruhrgebied gecoördineerd. Deelen was met een omvang van 4.000 hectare groter dan Schiphol tegenwoordig is.
Jungerius: “De hangar is een van de 225 gebouwen uit de oorlog die nog zijn terug te vinden in het landschap. Ze hebben allemaal de status van Rijksmonument. Wat wel grappig is, is dat de hangar na de oorlog wel gebruikt is als boerenschuur. De hangar heeft jarenlang dienst gedaan als opslag voor aardappels.”
De hangar en de omliggende akker zijn eigendom van de gemeente Arnhem. In 2016 biedt de gemeente de hangar voor de prijs van 1 euro aan aan Hans Jungerius om hier culturele activiteiten te organiseren.
“Ik had het bijna gedaan, tot ik mij realiseerde dat ik dan ook verantwoordelijk zou zijn voor de restauratie van het dak. Je bent als eigenaar verplicht om een Rijksmonument goed te onderhouden.”
Omdat het dak dreigt in te storten, kiest de gemeente Arnhem hierna voor een noodoplossing. Tot afgrijzen van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed wordt het originele pannendak in een container afgevoerd en wordt een tijdelijk stalen dak op de hangar gelegd.
Nadat het instortingsgevaar geweken is, wordt gezocht naar een nieuwe functie voor de hangar. Die wordt gevonden door Marco Henssen.
“Je kunt hier perfect het oorlogsverleden combineren met natuur en cultuur. In 2018 deden we mee aan een prijsvraag van het college van Rijksadviseurs en de provincie Gelderland. Die prijsvraag wonnen we. Het uiteindelijke doel is om de hangar en de akker om te vormen tot een nieuw, duurzaam landgoed waar cultuur, natuur, landbouw en erfgoed elkaar versterken.”
Henssen: “Ons idee is om in een periode van vijf jaar in de hangar en op de akker te onderzoeken op welke manier we die onderdelen met elkaar kunnen verenigen door kunst. Ook het restaureren en publiek toegankelijk maken van de hangar is een van de speerpunten. Rijksbouwmeester Floris Alkemade schreef een aanbevelingsbrief en ook de gemeente Arnhem was enthousiast.”
Ondanks het enthousiasme van de gemeente, verloopt de samenwerking met de gemeente moeizaam.
“Het is heel lastig”, verzucht Marco Henssen. “Vaak is niet duidelijk onder de verantwoordelijkheid van welke wethouder dit valt. We hebben te maken met de wethouder Vastgoed, de wethouder Erfgoed, de wethouder Cultuur en de wethouder Groen. En vaak hebben we te maken met meerdere wethouders tegelijkertijd die niet altijd op dezelfde lijn zitten.”
Na een aantal kleine kunstprojecten en lezingen in de hangar krijgt het project pas echt vorm in 2021. De hangar is met het omgevingskunstwerk Hoc Opus Hic onderdeel van de Sonsbeek beeldententoonstelling. Het leidt meteen tot gedoe.
Henssen: “Een boa van de provincie wilde de hangar sluiten omdat er in de hangar een kerkuil zat. Dat wisten we en dat hebben we bij het aanvragen van de vergunning ook gemeld. De vergunning is gewoon afgegeven. Verder hebben we aan de achterkant van de hangar nieuwe deuren geplaatst die in de jaren zeventig waren dichtgemetseld. De ODRA wilde dat we die deuren weer dichtmetselden.”
De hangar is enkele weken dicht. Na druk overleg met de betrokken partijen wordt de lucht geklaard en gaat de hangar weer open voor publiek. Maar het conflict is de opmaat naar heel veel meer ellende.
Crop art
Voor 2022 nodigt Marco Henssen kunstenaar Frank Bruggeman uit voor een zogeheten crop art-project. Samen met boer Henny Roelofsen wordt het gebied rond de hangar ingezaaid met veldbloemen in het patroon van de startbanen van het vroegere Duitse vliegveld. De akker zelf wordt ingezaaid met gerst. Het project met de naam ‘Spill’ wordt mogelijk gemaakt met een subsidie van de gemeente Arnhem.
Het versterken van de biodiversiteit speelt een belangrijke rol, blijkt uit de ambitie van het project:
“In de natuurinclusieve landbouw spelen bloemrijke akkerranden een belangrijke rol. Ze dragen bij aan de biodiversiteit en boeren kunnen subsidie krijgen voor de aanleg van deze akkerranden. Maar waarom moet de natuur slechts genoegen nemen met de rand?”
Maar nog voor het project goed en wel op gang is gekomen, grijpen de boa’s van de gemeente Arnhem in. De hangar is bereikbaar via een aantal voetpaden die via Buitenplaats Koningsweg over de akker leiden. Daar komt in het voorjaar van 2022 een einde aan.
“Alle toegangen werden door middel van prikkeldraad afgesloten door de ambtenaren van de afdeling Park & Bossen”, vertelt Marco Henssen. “Er werden bordjes geplaatst met de tekst ‘niet betreden’, bordjes die naar de hangar wezen werden weggehaald en een hoge observatiestoel die op de akker stond is weggetrokken en op Buitenplaats Koningsweg gedumpt.”
Hoewel de hangar gehuurd wordt van de gemeente door stichting De Hangar van Marco Henssen en de gemeente het kunstproject financieel mogelijk maakt via subsidie, heeft de afdeling Park & Bossen van de gemeente daar geen boodschap aan. Volgens de ambtenaren bevindt de hangar zich in een kwetsbaar Natura2000-gebied. Om de natuur te beschermen is volledige afsluiting daarom noodzakelijk, stellen de ambtenaren.
Het argument dat de hangar zich in een kwetsbaar natuurgebied bevindt, is volgens Marco Henssen onzin.
“Defensie vliegt hier met helikopters, we zitten vlakbij de A12 en de A50 en een motorcrossterrein. Dit is geen super kwetsbaar natuurgebied. De natuurwaarde van dit gebied is laag. We zitten hier tegen Park Hoge Veluwe aan. Dat is ook een Natura200-gebied. Daar mag je gewoon met je auto naar binnen. Je mag er fietsen en wandelen en zelfs honden zijn welkom. Het beleid van de gemeente rond de akker en de hangar is strenger dan in Park Hoge Veluwe, terwijl de natuur hier veel minder kwetsbaar is.”
Henssen: “We proberen aan alle kanten om onze goede wil te tonen en te voldoen aan de regels die gesteld worden. Maar iedere keer krijgen we weer te maken met andere regels. We krijgen iedere keer te horen wat er allemaal niet kan en niet mag. Maar wat mag dan wel? We krijgen er geen antwoord op. Onder de kop ‘natuur op één’ wordt beleid gevoerd dat van willekeur aan elkaar hangt.”
Slagbomen
Ondanks meerdere gesprekken met de afdeling Park & Bossen en bewoners van Buitenplaats Koningsweg is het conflict over de akker en de hangar sindsdien alleen maar verder geëscaleerd.
Hans Jungerius: “Er is een tijd geleden een bijeenkomst geweest op Buitenplaats Koningsweg waar de gemeente tekst en uitleg heeft gegeven. We hebben drie uur lang een grote bek gekregen. Ieder gesprek dat je met ze voert leidt tot ruzie. Het zijn DDR-nazi’s waar niet mee te praten valt. Ze beweren bovendien dingen die niet kloppen.”
Tijdens de bewonersbijeenkomst ging het onder andere over de vogelsoorten die broeden in het gebied.
Jungerius: “De bewering dat het terrein broedgebied is voor een bepaalde vogelsoort werd door een vogelkenner die hier woont ontkend. De man van Park & Bossen verwees naar een rapport dat ze hadden laten opstellen over broedvogels in het gebied. “Dat staat er niet”, zei die vogelkenner toen. “En ik kan het weten want ik heb dat rapport geschreven.””
Volgens Hans Jungerius is de ellende pas echt begonnen vanaf het moment dat er bij de afdeling Park & Bossen een nieuw afdelingshoofd werd aangesteld.
“Die man heeft een bepaalde visie op natuur. Daarin is geen ruimte voor andere visies. Park & Bossen ziet dit als hun eigen terrein waarin zij het voor het zeggen hebben en kunnen doen wat ze willen. Ze doen er alles aan om de hangar en de akker ontoegankelijk te maken.”
Jungerius: “Een tijd geleden werden er aan de rand van de akker paaltjes geslagen. Volgens de gemeente is de bosrand door agrarisch gebruik dunner geworden. Ze willen daar over de hele rand van de akker nu extra bomen en struiken planten. Ik heb met een luchtfoto uit 1944 aangetoond dat de bosrand nog net zo groot is als toen, maar er wordt niet naar geluisterd. Ze willen het gewoon onmogelijk maken om vanaf Buitenplaats Koningsweg bij de hangar te kunnen komen.”
Marco Henssen: “Ambtenaren van de gemeente konden hier jarenlang ongestoord hun gang gaan. Maar nu hebben ze te maken met Buitenplaats Koningsweg. Een van de bewoners hier is ecoloog. Hij liep laatst door de bossen en werd tegengehouden door een boa van de gemeente. Hij kreeg te horen dat hij een bekeuring krijgt als hij nog een keertje door het bos loopt.”
Het stringent toepassen van natuurregels door de gemeente leidt tot bizarre situaties.
Hans Jungerius: “Buitenplaats Koningsweg is nu nog eigendom van Kondor Wessels Projecten. Maar het eigendom wordt overgedragen aan de gemeente Arnhem als de nieuwbouw van de herenhuizen voltooid is. Ambtenaren van de gemeente hebben al verklaard dat een deel van Buitenplaats Koningsweg dan tot natuur wordt verklaard. Als dat gebeurt, betekent het dat je daar na zonsondergang niet meer mag komen. De slagbomen staan er al. Ik woon achter de slagboom. Het zou betekent dat ik na zonsondergang mijn huis niet meer uit mag.”
On hold
Volgens Hans Jungerius kan een mogelijke verplaatsing van de Oranjekazerne een mogelijk vormen voor de gemeente Arnhem voor het gedrag rondom de akker en de hangar.
“Defensie heeft aan de overkant de Oranjekazerne. Die moet worden gemoderniseerd en worden uitgebreid. Er zijn twee opties. Of dat gebeurt op het bestaande terrein, of er wordt een nieuwe Oranjekazerne gebouwd op het terrein van Defensie op vliegbasis Deelen. De gemeente Arnhem en de provincie Gelderland zouden het liefst zien dat de bestaande kazerne wordt aangepast. De bouw van een nieuwe kazerne is niet meer mogelijk op het moment dat je kunt aantonen dat dit gebied een belangrijk natuurgebied is. Dat is de enige reden die ik kan bedenken voor het gedrag van de gemeente.”
Ondanks alle recente tegenwerkingen hoopt Marco Henssen dat de gemeente Arnhem inziet dat ze de bewoners van Buitenplaats Koningsweg nodig heeft.
“Wij willen dat de gemeente ons meeneemt in de plannen voor de ontwikkeling van dit gebied. Ga niet proberen om het in je eentje te doen, want daarvoor heb je als gemeente niet het geld, niet de mankracht en niet de middelen. Inmiddels heeft iedereen op Buitenplaats Koningsweg een hekel aan de opstelling van de gemeente. Dat kan toch ook niet de bedoeling zijn.”
Ondertussen lijkt het erop dat er dit jaar in en om de hangar geen kunstproject zal worden gerealiseerd.
Marco Henssen: “We hebben subsidie gekregen van het Mondriaanfonds, maar het college van B&W heeft ondanks een positieve houding nog altijd geen besluit genomen. We hebben wethouder Cathelijne Bouwkamp daarom twee weken geleden laten weten dat we de activiteiten voorlopig ‘on hold’ zetten.”
Eind april ligt de akker er onontgonnen bij. Dwars over de akker lopen de bandensporen van de four wheel drives waarmee ambtenaren van de gemeente Arnhem over de akker hebben lopen crossen.
Naschrift gemeente Arnhem:
