ARNHEM – Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd aan de noordkant van Arnhem een van de grootste vliegvelden van Europa aangelegd. Vanaf Fliegerhorst Deelen werd de Duitse luchtverdediging van het Ruhrgebied gecoördineerd. De geschiedenis van het vliegveld is door de Slag om Arnhem altijd een ondergeschoven kindje geweest. Maar nu is er eindelijk een boek.
(Door: Patrick Arink)
Aan de hand van honderden foto’s geeft ‘Verboden landschap’ een nauwgezet beeld van de geschiedenis van vliegbasis Deelen. Vanaf het begin van de bouw in 1940 tot aan de huidige tijd, waarin Deelen de thuisbasis vormt voor de Luchtmobiele Brigade, wordt uitgebreid stilgestaan bij de roemruchte geschiedenis van het gebied.
Auteur Hans Jungerius kent Deelen als geen ander. Jungerius woont zelf al jarenlang op Buitenplaats Koningsweg. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren hier de Duitse Blitzmädel ondergebracht die werkten in de Diogenesbunker. Buitenplaats Koningsweg werd op initiatief van Jungerius een aantal jaar geleden door projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten getransformeerd tot een uniek woon-werkgebied.
Verscholen in het groen en bijna net zo gecamoufleerd als tijdens de oorlogsjaren, biedt Buitenplaats Koningsweg een geweldig thuis voor creatieve bewoners. Alleen als je goed kijkt, zie je verscholen in het landschap nog altijd sporen uit het verleden.
Precies die gedachte vormt het idee van ‘Verboden Landschap’. Het boek over vliegbasis Deelen lijkt een geschiedenisboek, maar stiekem is het een reisgids. Verboden Landschap nodigt uit om langs te gaan en zelf op zoek te gaan naar de verborgen sporen uit het verleden die overal in het landschap nog zichtbaar zijn. Als je weet waar je moet kijken.
“Want”, stelt Jugerius. “Veel plekken in het landschap weerspiegelen glashelder de tijdsgeest en vertellen vaak meer over onszelf dan ons lief is.”
Van de ruim 700 gebouwen die Fliegerhorst Deelen tijdens de oorlog kende, zijn bijna 200 Duitse gebouwen bewaard gebleven. Samen vormen ze het grootste Rijksmonument van Nederland. Maar van de meeste gebouwen op het terrein van Deelen valt op het eerste gezicht niet op dat het bunkers, vliegtuighangars en soldatenverblijven zijn die door de Duitsers zijn gebouwd.
Nepboerderijen
Meteen na de bezetting in 1940 werd door de Duitsers begonnen met de aanleg van het vliegveld. Er werden drie kolossale start- en landingsbanen aangelegd in de vorm van de hoofdletter A. Dat had het voordeel dat er bij iedere windrichting gevlogen kon worden.
Rondom de vliegbasis werden ‘dorpjes’ aangelegd. Vanuit de lucht zagen de gebouwen er uit als Nederlandse boerderijen en huizen. In werkelijkheid waren het bunkers met muren van bijna een meter dik. De gebouwen waren bedoeld om geallieerde bommenwerpers te misleiden. Om de misleiding compleet te maken, werden er verspreid in het landschap houten koeien geplaatst.
Veel van deze gebouwen hebben de oorlog ongeschonden overleefd. Na de oorlog werden veel van deze bunkerboerderijen getransformeerd tot woning of kregen zij een andere functie. Een van de nepboerderijen aan de Koningsweg was tijdens de oorlog in gebruik als hangar waar Duitse bommenwerpers werden gerepareerd. Tegenwoordig is het Boutique hotel Adelaerthoeve. Alleen aan de 60 centimeter dikke muren kun je nog zien dat de boerderij oorspronkelijk een andere functie had.
Wolfgang Falck
Verboden Landschap staat vol met foto’s uit de oorlogsjaren die niet eerder gepubliceerd zijn. Op een van de meest opmerkelijke foto’s uit het boek is de bemanning te zien van een neergestorte Britse bommenwerper tijdens een galadiner op de vliegbasis.
De Britse bommenwerper had een noodlanding moeten maken op vliegbasis Deelen. Nadat de verwondingen waren verzorgd, werd de Britse vliegtuigbemanning door de Duitse commandant Wolfgang Falck getrakteerd op een galadiner. Falck was voor het grootste gedeelte van de oorlog de baas over Fliegerhorst Deelen.
Op de foto in de eetzaal is duidelijk te zien dat de Britse vliegtuigbemanning zichtbaar ongemakkelijk is in gezelschap van manschappen van de vijand, die in rang bovendien vele malen hoger waren dan zijzelf.
Commandant Falck zag de Britse bemanning echter niet als vijand, maar als een soort van wapenbroeders die toevallig aan de verkeerde kant vochten. Ver na de oorlog kreeg Wolfgang Falck van de Nederlandse luchtmacht exact dezelfde behandeling.
Toen in 1995 de vliegende eenheden definitief vertrokken van Vliegbasis Deelen, was Wolfgang Falck een van de eregasten. Met de helikopters die op Deelen waren gestationeerd, werd hij tijdens de laatste vlucht over zijn oude werkterrein gevlogen.
Gebombardeerd
Ondanks alle pogingen van de Duitsers om Deelen te camoufleren, stond het Duitse vliegveld bij Arnhem al snel na de voltooiing letterlijk op de radar bij de geallieerden. Het vliegveld is tijdens de oorlog meermalen zwaar gebombardeerd door de Britten.
Dat gebeurde voor de laatste maal eind augustus en begin september 1944. De schade was zo groot dat de Duitsers hierna besloten om Deelen te verlaten. De vliegtuigen werden verplaatst naar een vliegveld bij Duisburg.
De bomkraters zijn zelfs zoveel jaren na de oorlog, nog altijd herkenbaar in het landschap, schrijft Jungerius.
“Wie nu met een schep oog door het gebied loopt, kan op verschillende plekken de resultaten van al die bombardementen nog in het landschap herkennen. Perfecte ronde kuilen van verschillende diepten en afmetingen met een kleine verhoging langs de randen.”
Evengoed: Omdat het vliegveld in september 1944 onbruikbaar was, speelde het zowel tijdens de Slag om Arnhem als in de periode daarna geen rol van betekenis meer.
“Te koop wegens vrede”
Dat veranderde na de bevrijding. Hans Jungerius staat in Verboden Landschap ook uitgebreid stil bij de geschiedenis van Deelen na de oorlog.
Direct na de bevrijding werd de vliegbasis gebruikt als munitiedump. Daarna werd het in gebruik genomen door de Nederlandse luchtmacht. Een van de startbanen werd verlengd zodat straaljagers er konden landen en opstijgen en tijdens de Koude Oorlog waren duizenden dienstplichtigen gestationeerd in nabijgelegen kazernes.
Maar na het eind van de Koude Oorlog kwam er een einde aan het grootste gedeelte van het militaire karakter van Deelen en omgeving. Kazernes en oefenterreinen worden door defensie in de verkoop gezet.
“”Te koop wegens vrede” staat er in 2010 op een bord langs de Koningsweg in Arnhem Noord”, schrijft Jungerius. “Wat iets meer dan een decennium geleden nog te koop stond ‘wegens vrede’ komt sinds de Russische inval in de Oekraïne opeens in een ander daglicht te staan. Onze omgeving is vooral wat wij erin willen zien. In ‘Verboden Landschap’ nodig ik je uit om het militaire landschap van Arnhem door mijn ogen te bekijken.”
Verboden Landschap, met als ondertitel ‘Sporen en verhalen van een Duits-Nederlands cultuurlandschap’, is te koop bij alle boekhandels in Arnhem en is online te bestellen via bijvoorbeeld deze link. Verboden Landschap kost 24,50.
