ARNHEM – Hendrik Lorentz is de grootste Arnhemmer die de stad ooit heeft voortgebracht. Hij was een groot natuurkundige, winnaar van de Nobelprijs en de man die de Zuiderzeewerken mogelijk maakte. Geen wonder dus dat hij geëerd wordt met een levensgroot monument in Sonsbeek. Nou: in Haarlem denken ze daar heel anders over! Zij zien Lorentz niet als Arnhemmer, maar als Haarlemmer. Hoe zit het?
(Door: Patrick Arink)
Albert Einstein heeft weleens gezegd dat hij nooit had kunnen bereiken wat hij bereikt had zonder Hendrik Lorentz. Voor Einstein was Lorentz een voorbeeld. De woorden van Einstein zeggen veel over de invloed die ‘onze’ Arnhemse Hendrik Lorentz gehad heeft op alle ontdekkingen in de natuurkunde. Niet voor niets ontving hij de Nobelprijs voor Natuurkunde.
Hendrik Lorentz heeft bovendien de Zuiderzeewerken mogelijk gemaakt. In een tijd dat computers nog niet bestonden, waren de hersenen van Lorentz nodig om te berekenen of een afsluitdijk en het inpolderen van een groot deel van de Zuiderzee überhaupt wel mogelijk was.
Met een Lorentz College, een Lorentzstraat, het Lorentz-monument in Sonsbeek en een plaquette op zijn geboortehuis in de Steenstraat heeft Arnhem de wereldberoemde natuurkundige volledig opgeëist als zoon van de stad.
Daar kijken ze in Haarlem wel van op. In Haarlem hebben ze het Lorentz Lyceum, én een Lorentzkade, én een Lorentzplein, én een Lorentzhuis, én een Lorentz Lab, én een borstbeeld van Lorentz. Vraag het een Haarlemmer en hij zal je zeggen dat Hendrik Lorentz toch echt uit Haarlem komt.
Ze zullen aankomen met video’s, foto’s en krantenberichten over de begrafenis van Lorentz in 1928. Die vond plaats in Haarlem, met tienduizenden mensen langs de route.
“Kijk”, zeggen ze dan in Haarlem. “Hier staat het. Haarlem beseft dat de grootste burger der stad grafwaarts gedragen wordt.”
Haarlemmer of Arnhemmer?
Dus was Lorentz nou Haarlemmer of Arnhemmer? Voor het antwoord op die vraag maken we een sprong terug in de tijd naar 1853. Op 18 juli van dat jaar wordt ‘Hentje’ Lorentz geboren in de Steenstraat in Arnhem als zoon van een groentekweker. Het uittreksel uit het geboorteregister is bewaard gebleven, dus we hebben fysiek bewijs dat Lorentz in Arnhem geboren is.
Maar goed. Beethoven is geboren in Zutphen, maar niemand zal beweren dat Ludwig von Beethoven een Zutphenaar is. Drie dagen na zijn geboorte verhuisde de familie Beethoven naar Bonn, om maar wat te noemen.
Maar Hendrik Lorentz volgt in Arnhem de lagere school van bovenmeester Swaters aan de Bovenbeekstraat en daarna is hij leerling aan de Hogere Burgerschool aan het Willemsplein. Aan de HBS valt al op dat de jonge Lorentz uitzonderlijk intelligent is. Hij wordt meteen in de derde klas geplaatst.
Zijn eindexamen is zo goed, dat de leraren bij het corrigeren van de examens, in geval van twijfel, het examen van Hendrik raadplegen, omdat ze dan zeker weten dat het foutloos is.
We zitten inmiddels in 1870 en eigenlijk stopt hier het Arnhemse deel van het leven van Lorentz. Hendrik Lorentz is 17 jaar en gaat studeren in Leiden. Twee jaar later keert hij nog een tijdje terug om zelf les te geven op de HBS op het Willemsplein, maar vanaf het moment dat de 22-jarige inmiddels gepromoveerde doctor Lorentz naam en faam maakt in de wetenschappelijke wereld, keert hij alleen nog zo af en toe terug naar zijn geboortestad om een lezing te geven.
Lorentz werkt in Leiden aan de universiteit en woont tot aan zijn dood in 1928 in Haarlem. In het Teylermuseum in Haarlem heeft hij een eigen laboratorium, dat enkele jaren geleden volledig gereconstrueerd is. Het monument voor Lorentz in Sonsbeek is minstens 100 keer groter dan het bescheiden borstbeeld van Lorentz dat in Haarlem staat, maar Lorentz was veel meer Haarlemmer dan Arnhemmer.
(Terzijde: het enorme monument in Sonsbeek is niet eens het grootste eerbetoon dat de naam van Lorentz draagt. Op de maan bevindt zich de Lorentz Crater die naar Hendrik Lorentz is genoemd.)
Monument
Wanneer Lorentz begin 1928 ziek wordt, berichten alle kranten in Nederland hoe het met patiënt Lorentz gesteld is.
“Naar wij vernemen is prof. Lorentz sinds eenige dagen ongesteld, waarbij zich koortsverschijnselen voordoen”, bericht de Bredasche Courant op 23 januari 1928.
“Omtrent den toestand van prof. Lorentz vernemen wij dat de professor een rustigen nacht heeft doorgebracht. De koorts is schommelend, doch blijft hoog”, weet het Rotterdamsch nieuwsblad enkele dagen later te melden.
“Lorentz is dood!”, meldt de Arnhemsche Courant een week later zonder poespas. “Professor Lorentz was den grootsten zoon die Arnhem aan de wereld geschonken heeft.”
Terwijl in Haarlem de rouwdoeken nog aan de lantaarnpalen hangen en de Bavoklokken nog beieren vanwege de dood van hun geliefde inwoner, wordt in Arnhem al geld ingezameld om op korte termijn een monument op te richten voor de grootste Arnhemmer die de stad aan de wereld geschonken heeft.
Het monument is snel klaar, maar Arnhem was ook toen al Arnhem. Dus de plaatsing van het monument levert gedoe op. Niemand is het met elkaar eens over de plek waar het monument moet komen. Uiteindelijk wordt het Sonsbeek. Drie jaar na de dood van de Haarlemse natuurkundige, wordt het Lorentz-monument onthuld door de 22-jarige prinses Juliana. Hendrik Lorentz is vanaf dat moment weer Arnhemmer. Tenminste: in Arnhem.
