ARNHEM – Natuurbehoud is niet iets waar je tegen kunt zijn. Maar het willekeurig toepassen van een wirwar aan regels leidt in Schaarsbergen tot grote frustratie bij bewoners en gebruikers van Buitenplaats Koningsweg. Grootste strijdpunt is een oude Duitse vliegtuighangar uit de Tweede Wereldoorlog.
(Door: Patrick Arink)
Het paradijs bestaat. Het ligt aan de noordkant van Arnhem, ingesloten tussen vliegbasis Deelen en de Koningsweg. Op Buitenplaats Koningsweg hebben zo’n veertig kunstenaars, schrijvers en andere creatieven een onderkomen gevonden in voormalige gebouwen van het ministerie van Defensie.
Op Buitenplaats Koningsweg woon je tussen reeën en dassen. Bewoners zien regelmatig een wolvenpaar door de bossen draven en niemand kijkt hier vreemd op wanneer beschermde vogels als spechten of uilen voorbij vliegen. Mens en natuur leven hier in harmonie met elkaar samen.
(Verscholen tussen de bomen ligt culturele enclave Buitenplaats Koningsweg in Schaarsbergen.)
Buitenplaats Koningsweg
“Buitenplaats Koningsweg is een culturele enclave aan de rand van de Veluwe”, vertelt bewoner van het eerste uur Hans Jungerius. “Het is een uniek woon- en werkgebied waar op dit moment ongeveer veertig mensen wonen, met name in voormalige militaire gebouwen. Kunst, cultuur, natuur en geschiedenis komen hier bij elkaar samen. Mensen wonen hier in een verbouwde officiersmess, een voormalige barak of een vroegere Duitse bunkerboerderij. Die hebben ze vaak met bloed, zweet en tranen zelf verbouwd. Verborgen in het landschap vind je nog veel bunkers en andere relieken uit die tijd die nog wachten op een bestemming.”
Wat nu Buitenplaats Koningsweg is, is een gebied met een lange militaire geschiedenis. Tijdens de oorlog was het gebied onderdeel van de Duitse Fliegerhorst Deelen. Het Duitse vliegveld werd na de oorlog in gebruik genomen als vliegbasis Deelen. Nadat de vliegbasis in 1995 de poorten sloot, kwamen veel gebouwen leeg te staan. Dat veranderde in 2008.
Jungerius: “Samen met landschapsarchitect Harro de Jong hebben we het plan bedacht om hier een soort van culturele enclave te creëren. Ons idee was om alle militaire gebouwen te transformeren tot woonruimte en werkruimte voor kunstenaars en andere creatieve ondernemers. Met dat idee zijn we naar projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten gestapt. Zij waren enthousiast en samen met Portaal hebben zij het gebied aangekocht.”
Vijftien jaar na dato wordt Buitenplaats Koningsweg bewoond door een bont gezelschap. Bekende internationale namen uit de culturele wereld hebben zich op de Buitenplaats gevestigd, waaronder bijvoorbeeld Florentijn Hofman, de bedenker van het Feestaardvarken, en Hella Jongerius, een van de bekendste Nederlandse designers van dit moment. Daarnaast vind je hier architecten, ecologen, schrijvers en beeldend kunstenaars. Hoewel de meeste gebouwen inmiddels een nieuwe functie hebben gekregen, is het project nog altijd niet af.
“Bij de ingang aan de Koningsweg worden op dit moment 21 herenhuizen gebouwd, ook voor creatieve ondernemers”, vertelt Jungerius. “Het is de enige nieuwbouw die op Buitenplaats Koningsweg plaatsvindt. Verder zijn er zojuist nieuwe bomen geplant op de plek waar een aantal vervallen gebouwen gesloopt zijn.”
De transformatie van het voormalige militaire terrein wordt door bewoners van Buitenplaats Koningsweg gezien als een succes. Maar lang niet iedereen deelt die mening.
Jungerius: “Ik hoorde van een ambtenaar dat de realisatie van Buitenplaats Koningsweg op het stadhuis wordt gezien als een historische vergissing. Als we nu met dit idee bij de gemeente waren gekomen, hadden we er nooit toestemming voor gekregen.”
Omgevingsvisie
Dat de culturele broedplaats Buitenplaats Koningsweg eigenlijk niet goed past in de huidige visie van de gemeente Arnhem blijkt bijvoorbeeld uit de Omgevingsvisie. In de Omgevingsvisie staat de visie van de gemeente tot 2040 op het gebied van bijvoorbeeld wonen, mobiliteit, energie, economie en natuur.
“Het buitengebied van Arnhem-Noord maakt deel uit van de Veluwe”, staat in de Omgevingsvisie, en eerder al in de Structuurvisie 2020-2040 te lezen. “De kwaliteit van het gebied is allereerst de hoge natuur- en landschappelijke waarde. Het is dé groene voortuin van Arnhem. Ten zuiden van de Koningsweg geldt de zone ‘Natuur & Cultuur’. Ten noorden van de Koningsweg geldt de zone ‘Natuur’. Nieuwe woonfuncties en bedrijvigheid zijn hier in beginsel niet gewenst.”
Je raadt het misschien al: Buitenplaats Koningsweg bevindt zich aan de noordkant van de Koningsweg. Midden in de zone ‘Natuur’.
“Het rare van die zone-indeling in de Omgevingsvisie is dat er ten zuiden van de Koningsweg alleen maar bos is waar helemaal geen mogelijkheden zijn voor cultuur”, vertelt Buitenplaats-bewoner Marco Henssen.
Juist ten noorden van de Koningsweg bruist het van de activiteiten.
Henssen: “Je hebt hier de culturele Buitenplaats Koningsweg, vakantiepark Petersburg, een B&B, in voormalig restaurant Rijzenburg komen 22 zorgappartementen, er is akkerbouw en veeteelt en je vindt er restanten van Fliegenhorst Deelen. Bovendien hoor je hier de Chinook helikopters van Defensie, de motorcross en de A12 en A50. Dus hoezo alleen ‘natuur’. Er zijn veel meer belangen en claims op dit gebied.
Afgesloten paden
De zone-indeling uit de Omgevingsvisie is niet de enige richtlijn die van toepassing is op het gebied. Naast de Omgevingsvisie heeft de gemeente Arnhem ook een Groenvisie. Hierin zijn de ambities van de gemeente op het gebied van natuurontwikkeling vastgelegd. Daarnaast is er nog de Regio Deal Veluwe waarin de gemeente Arnhem, samen met de provincie Gelderland en tien Veluwe-gemeenten afspraken heeft gemaakt over het versterken van de natuur op de Veluwe.
Verder speelt vanzelfsprekend het Europese beschermingsprogramma Natura 2000 nog een rol. In Natura 2000-gebieden worden bedreigde planten en diersoorten beschermd om de biodiversiteit te behouden.
En vanzelfsprekend is er ook nog de Wet Natuurbescherming, het Gelders Natuurnetwerk, Natuurbeheerplan Gelderland, Het bomenplan en de Beheervisie Arnhemse Veluwe.
Daarnaast is er nog zoiets als het recreatiezoneringsplan van de provincie, dat ook in Arnhem wordt nageleefd. Om de natuur op de Veluwe te ontzien, moet recreatie in goede banen geleid worden. Niet iedereen kan altijd en overal maar rondbanjeren in de natuur, is het idee. Om die reden is afgelopen maanden een flink aantal fiets- en wandelpaden aan de noordkant van Arnhem opeens afgesloten. Het leidt tot verbazing en boosheid bij voetgangers en fietsers die opeens geweerd worden in hun favoriete recreatierondje.
De wirwar aan wetten, afspraken, visies en regels leidt tot beleid dat door niemand is uit te leggen. Marco Henssen wordt er soms moedeloos van.
“Het is om radeloos van te worden. Er wordt gecommuniceerd met het plaatsen van prikkeldraad en het uitdelen van bekeuringen.”
(Luchtfoto van de hangar en de omliggende akker uit april 1945 (Foto: Gelders Archief.))
De hangar
Marco Henssen woont in een verbouwde radarschool op Buitenplaats Koningsweg. Vanuit zijn woonkamer op acht meter hoogte kijkt hij uit op een oude Duitse vliegtuighangar ten noorden van Buitenplaats Koningsweg. Het is deze hangar en de omliggende akker die al jaren een twistpunt is tussen een aantal bewoners aan de ene kant en ambtenaren van de gemeente Arnhem aan de andere kant.
“De hangar ziet eruit als een boerenschuur. Dat is precies de bedoeling”, legt Hans Jungerius uit. “Toen de Duitsers hier in 1940 Fliegerhorst Deelen aanlegden, werden alle gebouwen als boerderijen gecamoufleerd om herkenning vanuit de lucht te voorkomen.”
Vanuit Fliegerhorst Deelen werd tijdens de oorlog de luchtverdediging van het Ruhrgebied gecoördineerd. Deelen was met een omvang van 4.000 hectare groter dan Schiphol tegenwoordig is.
Jungerius: “De hangar is een van de 225 gebouwen uit de oorlog die nog zijn terug te vinden in het landschap. Ze hebben allemaal de status van Rijksmonument. Wat wel grappig is, is dat de hangar na de oorlog wel gebruikt is als boerenschuur. De hangar heeft jarenlang dienst gedaan als opslag voor aardappels.”
De hangar en de omliggende akker zijn eigendom van de gemeente Arnhem. In 2016 biedt de gemeente de hangar voor de prijs van 1 euro aan aan Hans Jungerius om hier culturele activiteiten te organiseren.
“Ik had het bijna gedaan, tot ik mij realiseerde dat ik dan ook verantwoordelijk zou zijn voor de restauratie van het dak. Je bent als eigenaar verplicht om een Rijksmonument goed te onderhouden. Een nieuw dak zou minstens drie ton kosten.”
Omdat het dak dreigt in te storten, kiest de gemeente Arnhem hierna voor een noodoplossing. Tot afgrijzen van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed wordt het originele pannendak in een container afgevoerd en wordt een tijdelijk stalen dak op de hangar gelegd.
Nadat het instortingsgevaar geweken is, wordt gezocht naar een nieuwe functie voor de hangar. Die wordt gevonden door Marco Henssen.
(Omgevingskunstwerk Hoc Opus Hic, met de nieuwe deuren en de officiële toegang naar de hangar vanaf Buitenplaats Koningsweg.)
Sonsbeek beeldententoonstelling
“Je kunt hier perfect het oorlogsverleden combineren met natuur en cultuur. In 2018 deden we mee aan een prijsvraag van het college van Rijksadviseurs en de provincie Gelderland. Die prijsvraag wonnen we met het idee ‘Landgoed De Hangar’. Het uiteindelijke doel is om de hangar en de akker om te vormen tot een nieuw, duurzaam landgoed waar cultuur, natuur, landbouw en erfgoed elkaar versterken.”
Henssen: “Ons idee is om in een periode van vijf jaar in de hangar en op de akker te onderzoeken op welke manier we ogenschijnlijke tegenstellingen van natuur, cultuur, erfgoed en landbouw met elkaar kunnen verenigen door de kunsten. Ook het restaureren en publiek toegankelijk maken van de hangar is een van de speerpunten. Rijksbouwmeester Floris Alkemade schreef een aanbevelingsbrief en ook de gemeente Arnhem was enthousiast.”
Ondanks het enthousiasme van de gemeente, verloopt de samenwerking met de gemeente moeizaam.
“Het is heel lastig”, verzucht Marco Henssen. “Vaak is niet duidelijk onder de verantwoordelijkheid van welke wethouder dit valt. We hebben te maken met de wethouder Vastgoed, de wethouder Erfgoed, de wethouder Cultuur en de wethouder Natuur. En vaak hebben we te maken met meerdere wethouders tegelijkertijd die niet altijd op dezelfde lijn zitten.”
Na een aantal kleine kunstprojecten en lezingen in de hangar krijgt het project pas echt vorm in 2021. De hangar is met het omgevingskunstwerk Hoc Opus Hic onderdeel van de Sonsbeek beeldententoonstelling. Een foto van het kunstwerk wordt op twee pagina’s afgebeeld in NRC. Maar het kunstproject leidt meteen tot gedoe.
Henssen: “Aan de achterkant van de hangar had Sonsbeek op eigen kosten nieuwe deuren laten plaatsen die in de jaren zeventig waren dichtgemetseld. Na de tentoonstelling moesten de deuren weer verwijderd worden en het gat weer monumentaal worden dichtgemetseld, vonden de gemeentelijke diensten. Gelukkig is het niet zo ver gekomen.”
Na druk overleg met de betrokken partijen wordt de lucht geklaard, maar het conflict is de opmaat naar heel veel meer slapstick.
(Instagrampost van een van de boa’s van de gemeente Arnhem. Bewoners van Buitenplaats Koningsweg ontvingen pas twee weken hierna een brief over voorgenomen maatregelen door de gemeente.)
Crop art
Voor 2022 nodigt Marco Henssen kunstenaar Frank Bruggeman uit voor een zogeheten crop art-project. Samen met boer Henny Roelofsen wordt het gebied rond de hangar ingezaaid met veldbloemen in het patroon van de startbanen van het vroegere Duitse vliegveld. De akker zelf wordt ingezaaid met zomergerst. Het project met de naam ‘Spill’ wordt mogelijk gemaakt met een subsidie van de gemeente Arnhem.
Het versterken van de biodiversiteit speelt een belangrijke rol, blijkt uit de ambitie van het project:
“In de natuurinclusieve landbouw spelen bloemrijke akkerranden een belangrijke rol. Ze dragen bij aan de biodiversiteit en boeren kunnen subsidie krijgen voor de aanleg van deze akkerranden. Maar waarom moet de natuur slechts genoegen nemen met de rand?”
Maar nog voor het project goed en wel op gang is gekomen, grijpen de boa’s van de gemeente Arnhem in. De hangar is bereikbaar via een voetpad dat via Buitenplaats Koningsweg over de akker leidt. Daar komt in het voorjaar van 2022 een einde aan.
“Alle toegangen werden door middel van prikkeldraad afgesloten door ambtenaren van de gemeente”, vertelt Marco Henssen. “Er werden bordjes geplaatst met de tekst ‘niet betreden’, bordjes die naar de hangar verwezen werden weggehaald en een hoge observatiestoel die op de akker stond is weggetrokken en op Buitenplaats Koningsweg gedumpt.”
Hoewel de hangar gehuurd wordt van de gemeente door stichting De Hangar van Marco Henssen en de gemeente het kunstproject financieel mogelijk maakt via subsidie, hebben de ambtenaren van de gemeente daar geen boodschap aan. Volgens de ambtenaren bevindt de hangar zich in een kwetsbaar Natura2000-gebied.
“Om de natuur te beschermen is maar beperkt menselijk gebruik toelaatbaar. Daarom heeft de gemeente ten zuiden van de Koningsweg een route gefaciliteerd voor recreatief gebruik”, schrijven ambtenaren van Team Bossen en Parken in een brief.
Marco Henssen zet vraagtekens bij het argument dat de hangar zich in een kwetsbaar natuurgebied bevindt.
“Dit is geen super kwetsbaar natuurgebied. De natuurwaarde van dit gebied is laag. We zitten hier tegen Park Hoge Veluwe aan. Dat is ook een Natura2000-gebied. Daar mag je gewoon met je auto naar binnen. Je mag er fietsen en wandelen en zelfs honden zijn welkom. Het beleid van de gemeente rond de akker en de hangar is strenger dan in Park Hoge Veluwe. Bovendien willen wij met ons initiatief de natuurwaarden hier juist verhogen.”
(De officiële toegang naar de hangar is door de gemeente Arnhem inmiddels afgesloten met prikkeldraad en een hek.)
Slagbomen
Ondanks meerdere gesprekken tussen de afdeling Park & Bossen en bewoners van Buitenplaats Koningsweg is het conflict over de akker en de hangar sindsdien alleen maar verder uit de hand gelopen.
Hans Jungerius: “Er is een tijd geleden een bijeenkomst geweest op Buitenplaats Koningsweg waar de gemeente tekst en uitleg heeft gegeven. Dat was drie uur lang een top-down-gesprek. Ieder gesprek dat je met deze ambtenaren voert leidt tot ruzie. Ze beweren bovendien dingen die niet kloppen.”
Volgens Hans Jungerius hebben de ambtenaren van de gemeente een visie op natuur waarin geen ruimte is voor andere visies.
“De afdeling Park & Bossen ziet dit als hun eigen terrein waarin zij het voor het zeggen hebben en kunnen doen wat ze willen. Ze doen er alles aan om de hangar en de akker ontoegankelijk te maken.”
Jungerius: “Een tijd geleden werden er aan de rand van de akker paaltjes geslagen. Volgens de gemeente is de bosrand door agrarisch gebruik dunner geworden. Ze willen daar over de hele rand van de akker nu extra bomen en struiken planten. Ik heb met een luchtfoto uit 1944 aangetoond dat de bosrand nog net zo groot is als toen, maar er wordt niet naar geluisterd. Ze willen het gewoon onmogelijk maken om vanaf Buitenplaats Koningsweg bij de hangar te kunnen komen.”
Marco Henssen: “We proberen aan alle kanten om onze goede wil te tonen en te voldoen aan de regels die gesteld worden. Maar iedere keer krijgen we weer te maken met andere regels. We krijgen iedere keer te horen wat er allemaal niet kan en niet mag. Maar wat mag dan wel? We krijgen er geen antwoord op. Onder de kop ‘natuur op één’ wordt beleid gevoerd dat van willekeur aan elkaar hangt.”
Het stringent toepassen van natuurregels door de gemeente leidt tot bizarre situaties.
Hans Jungerius: “Buitenplaats Koningsweg is nu nog eigendom van Kondor Wessels Projecten. Maar het eigendom wordt overgedragen aan de gemeente Arnhem als de nieuwbouw van de herenhuizen voltooid is. Ambtenaren van de gemeente hebben al verklaard dat een deel van Buitenplaats Koningsweg dan tot natuur wordt verklaard. Als dat gebeurt, betekent het dat je daar na zonsondergang niet meer mag komen. De slagbomen staan er al. Ik woon achter de slagboom. Het betekent dat ik straks na zonsondergang mijn huis niet meer uit mag.”
On hold
Volgens Hans Jungerius is een mogelijke verplaatsing van de Oranjekazerne een mogelijk motief voor de gemeente Arnhem voor het gedrag rondom de akker en de hangar.
“Defensie heeft aan de overkant de Oranjekazerne. Die moet worden gemoderniseerd en worden uitgebreid. Er zijn twee opties. Of dat gebeurt op het bestaande terrein, of er wordt een nieuwe Oranjekazerne gebouwd op het terrein van Defensie op vliegbasis Deelen. De gemeente Arnhem en de provincie Gelderland zouden het liefst zien dat de bestaande kazerne wordt aangepast. De bouw van een nieuwe kazerne is niet meer mogelijk op het moment dat je kunt aantonen dat dit gebied een belangrijk natuurgebied is. Dat is de enige reden die ik kan bedenken voor het gedrag van de gemeente.”
Ondanks alle recente tegenwerkingen hoopt Marco Henssen dat de gemeente Arnhem inziet dat ze de bewoners en ondernemers van Buitenplaats Koningsweg hard nodig heeft om haar ambities en doelen uit het coalitieakkoord te bereiken.
“In het coalitieakkoord staat bijvoorbeeld dat de gemeente wil inzetten op nieuwe vormen van burgerparticipatie. Wij willen dat de gemeente ons meeneemt in de plannen voor de ontwikkeling van dit gebied. Ga niet proberen om het in je eentje te doen, want daarvoor heb je als gemeente niet het geld, niet de mankracht en niet de middelen. Inmiddels lopen hier flink wat teleurgestelde mensen rond met veel kennis en mooie ambities voor het gebied. Dat kan toch niet de bedoeling zijn.”
Ondertussen lijkt het erop dat er dit jaar in en om de hangar geen kunstproject zal worden gerealiseerd.
Marco Henssen: “We hebben subsidies van het Mondriaanfonds, de gemeente Arnhem en de Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Maar we zitten in een permanente onzekerheid. Dit gedoe kost ons enorm veel tijd, geld en energie. We hebben de gemeente daarom een paar weken geleden meegedeeld dat we de projecten voorlopig on hold zetten.”
Naschrift gemeente Arnhem:
De gemeente Arnhem staat positief tegenover de culturele broedplaats Buitenplaats Koningsweg. Omdat de broedplaats zich in een kwetsbaar natuurgebied bevindt zijn er wel regels om de natuur en de kwetsbare dieren te beschermen. In tegenstelling tot wat er beweerd wordt bevindt de broedplaats zich wel degelijk in een kwetsbaar natuurgebied met een enorme natuurwaarde. Het gebied is aangewezen voor kwetsbare vogelsoorten als de bosleeuwerik, nachtzwaluw, draaihals en tapuit. Het is daarnaast een leefgebied voor beschermde diersoorten als edelherten, reeën, damherten, kleine marterachtigen en blauwe kiekendieven.
De bescherming van deze soorten in dit kwetsbare gebied is een wettelijke taak vanuit Natura 2000-wetgeving. Vergelijkingen met de Hoge Veluwe zijn niet relevant omdat daar het al bestaande gebruik van paden voor bijvoorbeeld auto’s is toegestaan bij de aanwijzing van het Natura 2000-gebied. Zulk bestaand gebruik is rondom de Buitenplaats niet van toepassing. Het beleid van de gemeente Arnhem is dus niet strenger dan dat van de Hoge Veluwe. De gemeente Arnhem doet wat nodig is om de kwetsbare natuur te beschermen. Ook om die reden zijn bijvoorbeeld een paar zelfgemaakte doorgangen op de akker door de gemeente gesloten.
We hebben onlangs constructieve gesprekken gevoerd met de initiatiefnemers van de Art Hangar. De gemeente ziet heel graag dat op die plek een culturele broedplaats kan floreren binnen de grenzen van de natuurwetgeving. Wij herkennen ons niet in de ongefundeerde beweringen over de communicatiestijl van onze ambtenaren. We nemen daar uitdrukkelijk afstand van.
Lees verder:
Factcheck: wat de gemeente beweert over de hangar bij Buitenplaats Koningsweg klopt niet
VVD wil opheldering over tegenwerking gemeente rond vliegtuighangar
