ARNHEM – Het is een bijzonder verhaal met een happy end. Twee eeuwen lang sierde een wapenschild de Rijnkade. Het monument overleefde de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog, maar daarna raakte de monumentale siersteen kwijt. Wonder boven wonder werd het monument in 2020 weer teruggevonden. Afgelopen week werd het monument teruggeplaatst op de vernieuwde Rijnkade.
(Door: Patrick Arink)
We hebben het aan de inspanningen en het doorzettingsvermogen van twee Arnhemmers te danken dat het wapenschild nu de Rijnkade weer siert. Geert Visser en Kees Kant hebben ervoor gezorgd dat een stukje Arnhemse geschiedenis weer tot leven komt.
Zij vonden het wapenschild tot hun eigen verrassing vier jaar geleden terug in de tuin van Museum Arnhem. Vervolgens hebben zij er bij het waterschap Rijn en IJssel voor gepleit dat de siersteen bij de vernieuwing van de Rijnkade geplaatst wordt op de plek waar hij ooit stond. Het waterschap deelde het enthousiasme van de twee Arnhemmers. Het resultaat is dat de monumentale steen nu weer te zien is op een historische locatie. De steen is te zien op vrijwel dezelfde plek waar eeuwenlang het bruggenhoofd van de schipbrug stond.
Eerste stenen kade
De schipbrug aan de Rijnkade werd aan het begin van de zeventiende eeuw aangelegd. Door de aanleg van de brug werd reizen van en naar de Betuwe en naar Nijmegen een stuk eenvoudiger. De schipbrug bestond uit een aantal kleine schepen met daarop een brugdek, waarover men van de ene naar de andere oever kon lopen of rijden. Als een schip op de rivier wilde passeren, werd er een deel van de brug tussenuit gevaren.
In 1736 werd de brug vernieuwd. Aan zowel de noordoever als de zuidoever kwam er een stenen brughoofd. Bovendien kreeg de noordelijke Rijnoever voor het eerst een stenen kade. Burgemeesters Brantsen en Wolfsen gaven de opdracht aan stadstimmerman Leendert Viervant. Viervant heeft als sluitstuk van de ingrijpende werkzaamheden zelf de monumentale siersteen gebeiteld. Viervant was naast stadstimmerman ook steenhouwer. Viervant heeft de gedenksteen waarschijnlijk gemaakt als blijk van dank voor het vertrouwen wat hij kreeg van zijn opdrachtgevers.
Brugwacht
De monumentale steen was eeuwenlang ingebouwd in de zuidelijke muur van het gebouw dat aan de kop van de schipbrug stond. Dit gebouw, de Brugwacht, werd gebruikt als onderkomen door het personeel van de schipbrug. Bovendien was de Brugwacht de plek waar lokale accijnzen werden geheven.
Na de bouw van de Rijnbrug in 1936 had de schipbrug haar functie verloren. Er waren eind jaren dertig dan ook concrete plannen om de Brugwacht te slopen. Wel werd afgesproken dat het ingemetselde monument in de zuidmuur behouden moest blijven en een plek aan de Rijnkade zou krijgen.
Door de Tweede Wereldoorlog liep het allemaal heel anders. De Nederlandse genie blies de Rijnbrug op 10 mei 1940 op. Terwijl de Rijnbrug hersteld werd, werd de schipbrug in de oorlog weer in gebruik genomen. Sloop van de Brugwacht werd daardoor uitgesteld. De vernieuwde Rijnbrug was in september 1944 de inzet van de Slag om Arnhem. Bij het bombardement op de Rijnbrug na de Slag om Arnhem, werd ook De Brugwacht vernietigd. Maar het monument overleefde het oorlogsgeweld.
In juni 1945 werd het monument nog op de foto gezet door een fotograaf van de gemeente Arnhem. Wat er daarna precies met de monumentale steen gebeurd is, is niet helemaal duidelijk. Het meest waarschijnlijke scenario is dat de restanten van de Brugwacht gesloopt zijn om plek te maken voor de oprit van een van de twee Baileybruggen die de Canadezen na de oorlog gebouwd hebben.
Lange tijd is aangenomen dat de monumentale gevelsteen hierbij verloren is gegaan. Na de Tweede Wereldoorlog was er in de verwoeste stad die Arnhem op dat moment was weinig oog voor het behoud van historische monumenten uit het verleden. Ter vergelijking: na de oorlog zijn ook de middeleeuwse Bolkstoren en restanten van de kapel van het Catharina Gasthuis zonder pardon gesloopt.
Maar wonder boven wonder bleek de historische gevelsteen wél behouden te zijn.
Overwoekerd door onkruid werd de steen in 2020 teruggevonden aan de zijkant van de beeldentuin van Museum Arnhem. Inmiddels is de beeldentuin vernieuwd, maar voor de verbouwing van het museum lagen er in een hoekje van de tuin een aantal historische stenen.
De meeste van deze stenen zijn hier tijdens de sloop van historische gebouwen uit de binnenstad na de Tweede Wereldoorlog naar toe verplaatst. Er is echter nooit goed in kaart gebracht welke stenen hier naar toe zijn verplaatst. Dat de monumentale steen van de Rijnkade hier bijna tachtig jaar na dato werd teruggevonden was dan ook een grote verrassing.
Het was echter wel de aanleiding om meteen spijkers met koppen te slaan. Waterschap Rijn en IJssel was toevallig op dat moment net bezig met het opstellen van plannen om de Rijnkade te vernieuwen. Geert Visser en Kees Kant zochten contact met het waterschap met de vraag of het mogelijk was de steen op te nemen in de plannen voor vernieuwing van de Rijnkade.
Het waterschap bleek bereid om net plaatsen van de monumentale gevelsteen op te nemen in de plannen. Naast het scheepsponton in Meinerswijk hebben we daardoor dus nu ook aan de noordzijde van de Nederrijn een monument dat stilstaat bij de historische schipbrug.
Bovendien krijgen we er binnenkort nog een nieuw monument bij.
Het brugwachtershuis had namelijk nóg een bijzondere gevelsteen. Op een zogeheten Rijkspeilschaal op de gevel van het gebouw werden historische waterhoogten geregistreerd. Deze peilschaal is helaas wel verloren gegaan. Maar Waterschap Rijn en IJssel heeft op verzoek van de drie Arnhemmers opdracht gegeven om een historische reconstructie van deze schaal te maken aan de hand van foto’s uit de jaren dertig.
Deze nieuwe Rijkspeilschaal zal binnenkort eveneens aan de Rijnkade geplaatst worden.
