Dit voorjaar verschijnt het Groot Bureaucratie Vakantieboek; een ironische aanklacht tegen de torenhoge bureaucratie waar veel mensen moeite mee hebben om overheen te komen. Onderstaand artikel wordt in dit boek gepubliceerd.
Hoewel de term bureaucratie pas in de 18e eeuw werd gelanceerd, bestaat bureaucratie al veel langer. Sterker nog: bureaucratie bestaat al sinds de mensheid besloot om dingen op te schrijven. Meer dan 5.000 jaar geleden, in Mesopotamië, bestond al een systeem dat gezien kan worden als een bureaucratie. Een van de oudste geschreven teksten ter wereld is een klacht over bureaucratische rompslomp uit Mesopotamië.
In het oude Egypte kwam bureaucratie een paar duizend jaar later tot volle wasdom. Egypte dankte haar welvaart niet aan militaire macht of politieke spelletjes, maar aan de Macht van de Ambtenaar.
De invloed die de overheid had op haar onderdanen was extreem. Alle aspecten van de Egyptische economie werden bestuurd en gereguleerd door mensen die wij nu ambtenaren zouden noemen.
Vrijwel alle landbouwgrond in Egypte was eigendom van de staat. De Egyptische bureaucratie had totale controle over dit land. Boeren moesten zaad voor hun grond kopen van de staat. Na de oogst moesten de boeren de exacte hoeveelheid zaad die zij gekocht hadden, teruggeven aan de staat. Samen met een aanzienlijk deel van de oogst.
Een groot netwerk van ambtenaren controleerde of de boeren zich aan de afspraken hielden Een boer die een boom wilde kappen op zijn land, moest daarvoor eerst toestemming krijgen van de staat. Bierbrouwen? Alleen als je een vergunning had.
In onze bureaucratische maatschappij zijn dat soort regels niets bijzonders, maar in de klassieke oudheid was zo’n systeem ongekend. Het duurde tot ver in de 18e eeuw voor er weer een bureaucratisch systeem was dat kon wedijveren met het Oude Bureaucratische Egypte. Weinig mensen weten het, maar veel van onze bureaucratische principes, zijn rechtstreeks gekopieerd uit het Egypte van Cleopatra en Toetanchamon.
Smalend
De term ‘bureaucratie’ hebben we te danken aan de Fransman Jacques de Gournay. In 1751 werd De Gournay minister van Handel. De handel in Frankrijk werd in die tijd sterk gereguleerd met strenge, uniforme regels die nauwgezet werden gecontroleerd door een heel leger aan klerken van de overheid.
Terzijde: die regels waren bijna honderd jaar daarvoor opgesteld door Jean Baptiste Colbert. Veel bureaucraten die je tegenwoordig tegenkomt, dragen een jasje dat naar deze regelmaker werd genoemd.
De Gournay vond de strenge regels voor de handel maar niks. Zo’n systeem stond haaks op de vrije marktprincipes waar De Gournay een voorstander van was. De Gournay vond het een systeem van ongevoelige handhavers van regels, die de gevolgen van actie niet begrepen en er niets om gaven. Hij noemde het smalend “een bureaucratie”: overheid door bureaus.
Geheel tegen zijn bedoeling in, ging de term een eigen leven leiden. De spottende betekenis van het woord bureaucratie werd al snel vergeten. De term werd aan het eind van de negentiende eeuw populair toen de Duitse socioloog Max Weber uitgebreid schreef over bureaucratie. Bureaucratie? Dat was volgens Weber een systeem met vrijwel alleen maar voordelen.
Max Weber
Weber definieerde bureaucratie als het bestuur van een organisatie die gekenmerkt wordt door formele voorschriften, rationele deskundigheid, een hiërarchische gezagsstructuur en promotie op basis van kennis en prestaties.
Omdat in een bureaucratisch systeem iedereen op gelijke wijze wordt behandeld, zag Weber bureaucratie als superieur ten opzichte van traditionele structuren, waarbij vrienden of familie nog wel eens werden voorgetrokken.
Dat bureaucratie ook een onpersoonlijke machine is, werd door Weber wel gezien, maar dat nadeel was volgens hem ondergeschikt aan de vele voordelen van een bureaucratisch systeem.
De negatieve uitwassen van bureaucratie bleken echter groter dan Max Weber zich voorstelde. Een van de landen waar bureaucratie leidde tot een systeem waar het kastje en de muur het samen voor het zeggen hadden, was Oostenrijk-Hongarije.
Kafka
Franz Kafka schreef de romans Het Proces en Het Slot als aanklacht tegen het bureaucratische systeem uit die tijd in Praag. Kafka’s naam leeft voort in de term kafkaesk, wat nog altijd een synoniem is voor de vele negatieve aspecten die met bureaucratie te maken hebben.
Terzijde: vrijwel niemand weet dat Franz Kafka zélf een plichtsgetrouw ambtenaar was. Hij schreef als ambtenaar onder andere de verhandeling ‘Maatregelen om Ongevallen te voorkomen in Fabrieken en op Boerderijen’ en de klassieker ‘Verzekering en Administratie van Arbeidsongevallen’.
Evengoed. Ondanks alle negatieve aspecten die onderdeel uitmaken van de bureaucratie, was bureaucratie ook in de twintigste eeuw niet te stoppen. Omdat de overheid in de meeste westerse landen sterk betrokken raakte bij zaken als armoede, onderwijs, gezondheidszorg en huisvesting, was een systeem nodig waarbij geld en middelen efficiënt en zonder persoonlijke voorkeur wordt verdeeld.
De geëigende methode voor zo’n samenleving is ook in de 21e eeuw een bureaucratisch systeem. Dat dit systeem leidt tot teveel regels en een onpersoonlijke behandeling, wordt wel gezien en erkend, maar zelfs 5.000 jaar nadat bureaucratie zijn intrede deed, lijkt nog altijd niemand te weten hoe we wel de voordelen van bureaucratie kunnen gebruiken, zonder dat we met de nadelen van geconfronteerd worden.
