ARNHEM – Het is vandaag op de kop af 78 jaar geleden dat de bevrijding van Arnhem begon. Geallieerde soldaten van de Polar Bears Divisie hadden uiteindelijk tot 14 april 1945 nodig om de laatste Duitsers uit Arnhem te verdrijven.
(Door: Patrick Arink)
De bevrijding van Arnhem heeft nooit veel aandacht gekregen in de geschiedschrijving van de stad. Heel vreemd is dat niet. Na de Slag om Arnhem in september 1944 was Arnhem op last van de Duitse bezetter ontruimd. Inwoners van Arnhem hebben de bevrijding daardoor niet meegemaakt. Bovendien ging alle aandacht uit naar de heroïsche gevechten van de Britse paratroopers tijdens de Slag om Arnhem.
Maar ook in april 1945 is er zwaar gevochten voor Arnhem bevrijd werd. Dit is het verhaal van de tweede Slag om Arnhem.
De bevrijding van Arnhem begon eigenlijk al op 27 maart 1945. De Canadese generaal Harry Crerar kreeg toen de opdracht om het noorden van Nederland te bevrijden. Te beginnen bij Arnhem.
Eind maart 1945 hadden de Duitsers nog altijd een bruggenhoofd ten zuiden van de Rijn. Elden, Huissen, Malburgen en Angeren waren in Duitse handen. De 49e Britse Infanterie Divisie, waar generaal Crerar het bevel over voerde, zat in Elst, Driel en Bemmel.
Bevrijding Arnhem Zuid
Voordat de aanval op Arnhem zelf kon worden ingezet, moest eerst het Duitse bruggenhoofd ten zuiden van de Rijn worden gezuiverd van Duitse troepen. Dat ging redelijk eenvoudig. Van grote Duitse tegenstand was geen sprake. Kenmerkend is de volgende anekdote uit het boek ‘The Polar Bears’ van Patrick Delaforce.
“Kapitein Colin Kent, keurig in uniform en gewapend met een wandelstok, wandelde vol zelfvertrouwen op het dichtstbijzijnde huis af. Met zijn wandelstok klopte hij op de deur en riep: “Kommen sie hier.” Vervolgens tuimelden er zeven Duitsers met hun handen boven hun hoofd uit het huis.”
Op 3 april stonden de Polar Bears van de 49th Division op de zuidelijke oprit van de Rijnbrug bij Arnhem. De brug zelf was verwoest en ook een groot gedeelte van de Arnhemse binnenstad lag al in puin. Het leek vanaf de oprit van de Rijnbrug een eitje om de Nederrijn over te steken en de verwoeste, lege stad binnen te trekken. Maar de Canadese legerleiding nam geen enkel risico.
Het was de geallieerden een raadsel hoeveel Duitse troepen er begin april 1945 nog in Arnhem aanwezig waren. Generaal Crerar nam het zekere voor het onzekere en bereidde zich goed voor. Pas na een week voorbereiding ging de bevrijding van Arnhem van start.
Gevechten op de Kleefse Waard
Crerar besloot om de bevrijding van Arnhem niet in te zetten via de Nederrijn, maar door de IJssel ten oosten van Arnhem over te steken. Via de ENKA-fabriek op de Kleefse Waard zou Arnhem vervolgens vanaf de oostkant bevrijd worden.
Voor de eerste geallieerde soldaten de IJssel overstaken, werd een groot artillerie-bombardement op de stad uitgevoerd. Omdat de stad geëvacueerd was, hoefden de Britten geen rekening te houden met de burgerbevolking. Iedere dode die viel, zou een soldaat zijn. En dus leefden de Britten zich uit.
Verreweg de meeste oorlogsschade in Arnhem is ontstaan door het vernietigende artillerie-bombardement waarmee de bevrijding van Arnhem van start ging.
Op 12 april 1945 om 23.15 uur staken vanuit Westervoort de eerste amfibievoertuigen de IJssel over. Nadat Fort Westervoort was veroverd en er ongeveer 2.000 Britten waren overgevaren, werd in de vroege ochtend van 13 april een baileybrug geplaatst. Hierdoor konden grote aantallen tanks en pantservoertuigen de rivier over om de infanterie te ondersteunen.
Oprukkende Britse stoottroepen hadden in de tussentijd ontdekt dat de Enka-fabriek zwaarder werd verdedigd, dan was voorzien.
De fabriek werd hoofdzakelijk verdedigd door troepen van SS-divisie Landstorm. Dit waren Nederlandse SS-ers die niets te verliezen hadden. Hun vooruitzichten na de oorlog waren niet best en om die reden vochten ze verbeten. De ENKA-fabriek hadden ze omgebouwd tot een fort.
Ondanks de inzet van geallieerde tanks, duurde het een hele dag voor de Polar Bears de fabriek volledig in handen hadden. De Nederlandse SS-ers trokken zich schietend terug naar het centrum van de stad.
De grootste Duitse tegenstand leek met het veroveren van de Enka-fabriek gebroken. Hoewel er incidenteel door terugtrekkende Duitsers geschoten werd, was van georganiseerd verzet tegen de Britse opmars vrijwel geen sprake meer. Op zaterdag 14 april 1945 trokken de Britten behoedzaam het centrum van Arnhem binnen om de laatste verzetshaarden op te ruimen.
“Een stad als een graftombe”
De Britten liepen rond in een spookachtig lege stad. Er waren geen inwoners. Alle huizen waren bovendien tijdens de evacuatie leeggeplunderd door de Duitsers. Door het artillerie-bombardement was de schade groot. Her en der stonden nog huizen in brand.
De Canadese oorlogscorrespondent Matthew Halton omschreef Arnhem als “een verlaten, brandende huls”. Na de oorlog schreef hij dat rondlopen in Arnhem voelde als rondlopen in een graftombe.
“Het was spookachtig, zo’n verlaten stad. Je had het gevoel dat je niet het recht had om er te zijn en dat iemand je in de gaten hield voor het geval je iets zou doen dat niet mocht.”
In de late middag van 14 april bereikten de Britse soldaten de Geitenkamp als laatste wijk in Arnhem. Zeven maanden na de dramatisch verlopen Slag om Arnhem, was Arnhem eindelijk bevrijd.
In totaal vielen er tijdens de gevechten om Arnhem in april 1945 ruim 200 geallieerde slachtoffers. Het aantal slachtoffers aan Duitse kant is nooit helemaal duidelijk geworden, maar wordt ingeschat op ongeveer 400 doden.
De wond die Arnhem door het oorlogsgeweld heeft opgelopen, is ruim zeventig jaar later in de vorm van veel littekens nog altijd zichtbaar.
Maar net als veel andere steden die zwaar onder het oorlogsvernielingen te lijden hebben gehad, zoals Coventry, Berlijn of Caen, heeft Arnhem zich ontwikkeld tot een bruisende stad. Een stad met de blik op de toekomst, maar met oog voor het verleden.
Verder lezen?
Hieronder vind je het verhaal over de bevrijding van Arnhem in vijf uitgebreide verhalen.
De bevrijding van Arnhem, deel 1: Na de Slag om Arnhem
De bevrijding van Arnhem, deel 2: de bevrijding van Arnhem Zuid
De bevrijding van Arnhem, deel 3: de tweede Slag om Arnhem
De bevrijding van Arnhem, deel 4: bevrijding van een verwoeste stad
De bevrijding van Arnhem, deel 5: terugkeer in een levenloze stad
