ARNHEM – Maandag 9 mei bespreekt de Raad van State voor de derde en laatste keer de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk. Daarmee komt een eind aan veertig jaar plannen maken. Een reconstructie.
(Door: Patrick Arink)
Zeker weten doe je het natuurlijk nooit, maar het lijkt een uitgemaakte zaak dat projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten binnenkort van de Raad van State te horen krijgt dat zij mag beginnen met de realisatie van de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk.
In een ultieme poging de plannen tegen te houden, zijn tegenstanders afgelopen jaar naar de Raad van State gestapt. Hun voornaamste bezwaren gaan over mogelijk overstromingsgevaar in de toekomst in het uiterwaardengebied.
Die argumenten werden begin dit jaar volledig ontkracht door een onafhankelijk rapport dat in opdracht van de Raad van State is opgesteld. Het hoogwaterstandpunt van de tegenstanders wordt niet ondersteund door feiten.
Daarmee is de weg vrij om 44 jaar na de ontmanteling van de ASM-werf op de Stadsblokken een nieuwe invulling te geven aan het uiterwaardengebied dat Arnhem Noord en Arnhem Zuid van elkaar scheidt.
Van ASM-werf naar Rijnoeverplan
De Stadsblokken en Meinerswijk zijn tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw vooral in gebruik als industriegebied. In Meinerswijk staan dan meerdere steenfabrieken. Op de Stadsblokken is sinds 1899 de ASM-werf gevestigd.
Bij de Arnhemsche Scheepsbouw Maatschappij worden grote schepen gebouwd. De ASM is decennialang samen met de ENKA de grootste werkgever van Arnhem. Nadat in de jaren zeventig de malaise toeslaat in de scheepsbouw, wordt de ASM-werf in 1978 gesloten in opdracht van het ministerie van Economische Zaken.
De gebouwen worden afgebroken, en wat overblijft op de Stadsblokken is een grote kale vlakte, met hier en daar nog wat restanten die nog altijd zichtbaar zijn in het landschap.
Wanneer in de jaren tachtig ook de laatste steenfabriek in Meinerswijk op de fles gaat, komt er een einde aan het industriële karakter van het gebied. Nu de industrie verdwenen is, ligt de weg open om zowel de Stadsblokken als Meinerswijk te ontwikkelen.
Het duurt dan ook niet lang voordat het eerste grote plan wordt gelanceerd om massale woningbouw in het uiterwaardengebied te realiseren.
In 1988 wordt met veel bombarie het Rijnoeverplan gelanceerd. Het plan, uit de koker van de gemeente Arnhem, bestaat uit het volbouwen van de Stadsblokken met ongeveer 1.500 woningen, kantoren, hotels en andere voorzieningen.
Curieus onderdeel van het plan is de komst van een monorail. Die monorail moet niet alleen het uiterwaardengebied ontsluiten, maar moet in Arnhem in de plaats komen van de trolleybussen, want daar wil de gemeente Arnhem van af.
“In alles wat de mens kan plezieren, is in het plan voorzien”, schrijft de Volkskrant onderkoeld over het Rijnoeverplan.
De plannen verdwijnen al snel in de prullenbak. Het megalomane bouwplan kost veel meer dan de gemeente Arnhem kan betalen. De financiële gaten moeten gevuld worden met een ruime bijdrage van de provincie Gelderland. Wanneer de provincie laat weten dat daar geen sprake van kan zijn, sterft het Rijnoeverplan een stille dood.
Van bouwplan naar groenplan
Nadat het Rijnoeverplan sneuvelt, worden begin jaren negentig nog een paar pogingen gedaan om de bouwplannen voor het gebied vlot te trekken. Die pogingen sneuvelen door het versnipperde eigenaarschap van het gebied.
In een poging om de eigenaren op één lijn te krijgen, krijgt AWBA-directeur Frank Donders van de gemeente Arnhem de opdracht om met de eigenaren om de tafel te gaan zitten om een gezamenlijke koers te bepalen om de bouwplannen van de grond te krijgen.
Donders wordt echter ingehaald door de actualiteit. Zowel in 1993 als in 1995 is er sprake van watersnood als gevolg van hoogwater. De angst voor dijkdoorbraken is zo groot dat honderdduizenden mensen in het rivierengebied geëvacueerd moeten worden. Er zijn zelfs plannen om heel Arnhem Zuid te evacueren.
De dijken houden het uiteindelijk, maar de bijna-watersnoodramp leidt wel tot een andere manier van denken. Misschien is het toch niet zo verstandig om woningen te bouwen in het uiterwaardengebied.
Terwijl Rijkswaterstaat laat weten dat er geen sprake meer kan zijn van het bouwen van woningen in het stroomgebied van de rivieren, waait er ook vanuit het gemeentehuis van Arnhem een andere wind. Daardoor krijgt een groot gedeelte van Meinerswijk de bestemming natuurgebied.
GroenLinks-wethouder Chris de Ronde stelt Arnhem kandidaat voor de Floriade van 2012. Die zou in Stadspark Meinerswijk gehouden moeten worden. Op het laatste moment trekt Arnhem haar kandidatuur in. Met een kostenplaatje van 90 miljoen euro vindt de gemeente de financiële risico’s te groot.
Terwijl de gemeente haar groene ambities in Meinerswijk aan het realiseren is, is er achter de schermen echter ook een andere ontwikkeling. Aan het versnipperde eigenaarschap van de Stadsblokken en Meinerswijk komt een einde wanneer projectontwikkelaar Phanos een groot gedeelte van het gebied in handen krijgt.
Chicago aan de Rijn
Phanos wil bouwen in het gebied, en veel ook! Chicago aan de Rijn moet het worden, meldt Phanos-directeur Geert Ensing.
In de plannen van Phanos wordt het gebied omgevormd tot een stadseiland dat volledig is volgebouwd met maximaal 10.000 woningen. Een deel van die woningen is voorzien op de Nelson Mandelabrug die eveneens wordt volgebouwd.
Phanos gaat vol op het orgel om het plan te promoten. Via een uitgebreide marketingcampagne en een peperdure maquette die meer dan een ton heeft gekost, wordt het Phanos-plan gepromoot. De druk op het stadsbestuur om het plan te omarmen is enorm.
Het effect is echter averechts. Niemand in Arnhem zit op het plan van Phanos te wachten en de tegenstand tegen de plannen is enorm. Tussen Phanos en de gemeente ontstaat een jarenlange patstelling die duurt tot 2012. De megalomane bouwplannen van Phanos verdwijnen uiteindelijk pas in de prullenbak als de projectontwikkelaar failliet gaat.
Gebiedsvisie Stadsblokken-Meinerswijk
Mede bedoeld om weerwoord te geven tegenover de druk van projectontwikkelaar Phanos, organiseert de gemeente Arnhem een uitgebreide burgerparticipatie waarin een gezamenlijke ontwikkelingsvisie over de Stadsblokken en Meinerswijk wordt vastgelegd.
In de breedgedragen Gebiedsvisie Stadsblokken-Meinerswijk staat vastgelegd hoe Arnhem en haar inwoners de toekomst van het gebied zien: meer ruimte voor de rivier, de natuur op één en meer ruimte voor culturele en recreatieve ontwikkelingen.
Voor woningbouw is in de Gebiedsvisie slechts beperkt ruimte. Alleen ondersteunende woningbouw wordt goedgekeurd.
Eilanden 2.0
Wanneer de Gebiedsvisie in 2012 is vastgesteld en projectontwikkelaar Phanos failliet is, ziet Frank Donders kansen om een nieuw plan te ontwikkelen dat wel levensvatbaar is. Donders, die eerder met de eigenaren van het gebied rond de tafel zat, kent het gebied goed. Hij benadert landschapsarchitect Harro de Jong. Samen bedenken zij een nieuw plan: Eilanden 2.0.
Tijdens een avond van architectuurcentrum CASA wordt Eilanden 2.0 gepresenteerd. Donders en De Jong leggen uit dat zij de uitgangspunten uit de gebiedsvisie als basis hebben genomen voor hun plan. Net als in de Gebiedsvisie staat de natuur in het plan op één. Een extra nevengeul in Meinerswijk zorgt bovendien voor de broodnodige rivierdaling.
In het plan Eilanden 2.0 wordt verreweg het grootste gedeelte van het uiterwaardengebied ongemoeid gelaten. Sterker nog: alle landbouwgrond in Meinerswijk wordt bij het al bestaande natuurgebied in Meinerswijk getrokken.
De bouw van ongeveer 350 woningen en culturele voorzieningen is gepland op het terrein van de oude ASM-werf en op het terrein van de steenfabriek. Dit is hoogwatergrond die nooit te maken zal krijgen met mogelijke overstromingen.
Het plan wordt met veel enthousiasme ontvangen, zowel bij de gemeente Arnhem als bij veel inwoners van de stad.
Kritiek op de plannen is er echter ook. Tegenstanders vinden dat er in Eilanden 2.0 teveel woningen in het gebied gebouwd worden. Zij wijzen op de Gebiedsvisie waarin alleen ondersteunende woningbouw wordt toegestaan.
Frank Donders en Harro de Jong voeren aan dat de totale bebouwing van het gebied in de plannen slechts met 0,1 procent toeneemt. Bovendien staat de Gebiedsvisie wél de komst van een groot saunacomplex en een hotel toe, waarmee er eveneens een toename zou zijn van het totale bouwoppervlak.
Kondor Wessels Projecten stapt in
De enthousiaste reacties zijn voor projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten aanleiding het plan te omarmen en de gronden aan te kopen bij de curator die het faillissement van Phanos afhandelt.
Het is niet voor het eerst dat Kondor Wessels een plan van Harro de Jong adopteert. Een paar jaar daarvoor had de projectontwikkelaar oud militair terrein aan de Koningsweg aangekocht om te ontwikkelen nadat Harro de Jong samen met anderen een plan voor het gebied had bedacht.
De directie van Kondor Wessels Projecten is huiverig om ‘ja’ te zeggen tegen het plan Eilanden 2.0. Alle eerdere plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk zijn gesneuveld en de directie is bang dat dit ook nu een risico is.
Projectleider Roy Hasselerharm overtuigt de directie met een simpele rekensom. Wanneer de plannen worden uitgevoerd, verdient de projectontwikkelaar daar amper geld aan, maar wanneer de plannen worden afgeblazen, wordt er wél geld verdiend.
De landbouwgrond kan dan met winst verkocht worden. De steenfabriek kan opgeknapt worden en eveneens met winst verkocht worden en de verwaarloosde huizen rond de steenfabriek kunnen vervangen worden door dure villa’s.
De directie gaat overstag en onder de bezielende leiding van Hasselerharm worden de plannen verder uitgewerkt.
Referendum
Al snel blijkt dat er een luidruchtige groep tegenstanders is die de komst van Eilanden 2.0 niet ziet zitten. De tegenstanders bestaan hoofdzakelijk uit de huidige bewoners van het uiterwaardengebied. Zij zijn al jarenlang goed georganiseerd vanwege hun eerdere strijd tegen projectontwikkelaar Phanos.
Omdat de tegenstanders niet het gevoel hebben dat er naar hen geluisterd wordt, besluiten zij handtekeningen in te zamelen om een referendum af te dwingen. Wanneer Arnhem massaal ‘nee’ stemt, kan het plan eenvoudig van tafel geveegd worden, is de gedachte.
De komst van een referendum wordt gesteund door Milieudefensie en GroenLinks, die zich bij de tegenstanders hebben aangesloten.
Nadat er ruim voldoende handtekeningen zijn ingezameld, ontaardt de campagne in een hard gevecht dat van beide kanten niet al te zuiver gevoerd wordt.
Projectontwikkelaar Kondor Wessels Projecten krijgt tijdens de campagne steun van de gemeente Arnhem, die officieel neutraal zou moeten zijn.
Terwijl Kondor Wessels vooral wijst op de groene en recreatieve aspecten van de plannen, maken tegenstanders vooral bezwaar tegen de woningbouwplannen waarmee de andere onderdelen worden gefinancierd.
“Het hele gebied wordt volgebouwd met flats”, wordt ten onrechte beweerd.
Daarnaast gebruiken de tegenstanders de angst voor hoogwater om de plannen te dwarsbomen. Onrealistische doemscenario’s over overstromingen worden gepresenteerd als vaststaand feit wanneer de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk worden gerealiseerd.
De tegenstanders verwachten dat de meerderheid van Arnhem bij het referendum tegen zal stemmen, maar tot hun verbijstering stemt 65 procent van de kiezers vóór.
Van masterplan naar bestemmingsplan
De opluchting bij de gemeente Arnhem en bij Kondor Wessels is groot nu de inwoners van Arnhem in ruime meerderheid hun steun hebben gegeven aan de plannen. In sneltreinvaart wordt een masterplan gepresenteerd, dat al snel wordt gevolgd door een bestemmingsplan.
In 2019 wordt een eerste onderdeel van het plan gerealiseerd. De landbouwgrond in Meinerswijk wordt geschonken aan de gemeente Arnhem en bij het natuurgebied getrokken. Zoals Kondor Wessels beloofde, worden alle overbodige hekken in het gebied verwijderd.
Hoewel de tegenstanders het referendum verloren hebben, geven zij de strijd niet op. Wanneer het bestemmingsplan ter goedkeuring aan de gemeenteraad wordt gestuurd, dienen zij in totaal meer dan honderd zienswijzen in.
Tegenstanders hebben de angst voor overstromingen inmiddels tot speerpunt gemaakt van hun campagne om de plannen te dwarsbomen. De tegenstanders staan met hun hoogwaterangst alleen. Alle instanties die iets met waterbeleid in Nederland te maken hebben, keuren de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk goed. Zij wijzen erop dat de waterveiligheid door de realisatie van de plannen juist toeneemt.
De plannen zorgen voor een daling van het rivierpeil in Arnhem van maar liefst tien centimeter. De waterzorgen van de tegenstanders worden daardoor niet gedeeld door Rijkswaterstaat, het waterschap, het ministerie van Verkeer en Waterstaat en de Deltacommissaris.
Op 18 december 2020 wordt het bestemmingsplan voor Stadsblokken-Meinerswijk door een zeer ruime meerderheid van de gemeenteraad goedgekeurd. Maar voor Kondor Wessels Projecten werkelijk kan beginnen met het uitvoeren van de plannen, is er nog één hobbel die genomen moet worden: de Raad van State.
Raad van State
De Raad van State is de laatste strohalm voor de tegenstanders waaraan zij zich vastgrijpen. Net zoals eerder bij het bestemmingsplan, is hoogwater het speerpunt van de bezwaren.
Tegenstanders voeren aan dat er onvoldoende rekening gehouden wordt met klimaatverandering, waardoor er in de toekomst meer water door de rivieren moet worden afgevoerd. De komst van woningen in het uiterwaardengebied van Arnhem zorgt in hun ogen voor een onveilige situatie.
Bovendien kunnen door de realisatie van de plannen in Arnhem geen extra maatregelen meer genomen worden, voeren zij aan.
Tijdens de zitting van de Raad van State in september 2021 voert Rijkswaterstaat aan dat zij voldoende is voorbereid op toekomstige scenario’s waarbij er meer water over de Rijn ons land binnenkomt. Bovendien ontkent Rijkswaterstaat dat er geen extra maatregelen genomen kunnen worden, mocht dat nodig zijn.
De Raad van State weet niet goed wat zij van de tegenovergestelde standpunten moet denken en vraagt advies aan de Stichting Advies Bestuursrechtspraak (STAB).
De STAB wordt gevraagd een zogeheten deskundigenrapport te maken om de vraag te beantwoorden wie er gelijk heeft; de tegenstanders of Rijkswaterstaat.
De STAB beantwoordt die vraag in februari van dit jaar in een lijvig rapport. Alle argumenten van de tegenstanders worden in duidelijke taal volledig onderuit gehaald.
De hoeveelheid water die langs Arnhem stroomt, zal ook in de toekomst niet toenemen, wordt in het rapport geconcludeerd. De Waal en de IJssel krijgen meer water te verwerken, maar de Nederrijn die langs Arnhem stroom wordt ontzien.
Dat beleid heeft niets te maken met de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk, maar alles met de Lek in Zuid-Holland.
Door bebouwing langs de Lek is het in Zuid-Holland onmogelijk om extra maatregelen te nemen om de capaciteit van de Lek te vergroten. De Nederrijn die door Arnhem stroomt, gaat stroomafwaarts over in de Lek. Als er meer rivierwater via de Nederrijn wordt afgevoerd, stroomt Zuid-Holland onder water.
Daarom is in de Waterwet vastgelegd dat de maximale afvoercapaciteit van de Nederrijn nu en in de toekomst blijft zoals hij is.
“Op basis van het beleid “Lek ontzien”, zal bij een toename een dusdanige herverdeling van het water over de verschillende rijntakken plaatsvinden, waardoor de hoeveelheid water die over de Nederrijn wordt afgevoerd in deze maatgevende situatie hetzelfde blijft”, concludeert de STAB.
Ook het argument van tegenstanders dat er in de toekomst geen aanvullende maatregelen genomen kunnen worden wanneer de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk worden uitgevoerd, wordt in het deskundigenrapport van tafel geveegd:
“Er zijn in het gebied voldoende mogelijkheden voor aanvullende rivierverruiming, mocht dit vanwege de afvoerverdeling of andere opgaven (zoals natuurontwikkeling of dijkversterking) nodig zijn. Ook blijft het mogelijk om de afvoercapaciteit van de rivier te vergroten door de dijken te verhogen.”
Nu uit het deskundigenrapport blijkt dat alle argumenten van de tegenstanders niet valide zijn, lijkt het een uitgemaakte zaak dat de Raad van State de plannen voor Stadsblokken-Meinerswijk goedkeurt. Maar je weet het nooit.
Post Scriptum:
De conclusies uit het deskundigenrapport zijn volledig in lijn met de analyse die de Arnhemsche Courant in september 2020 al maakte. Dat artikel vind je via deze link.
