ARNHEM – Vanavond worden de ontwerpvisies gepresenteerd voor de ‘vernieuwbouw’ van het Stadstheater. Na ruim twintig jaar plannen maken, gaat het er dan nu eindelijk van komen: het Stadstheater wordt gerenoveerd en vernieuwd. Waarom moest dat zo lang duren? Een overzicht.
(Door: Patrick Arink)
Vijf gerenommeerde architectenbureaus presenteren vanavond in de Kleine Zaal van het Stadstheater hun ontwerp om het gebouw te vernieuwen. Het zijn niet de minste bureaus. Tussen de architecten zitten bovendien een aantal bureaus die eerder al cultuurgebouwen in Arnhem ontwierpen. Zo kennen we Benthem Crouwel Architects we nog van Museum Arnhem. DP6 is verantwoordelijk voor het nieuwe filmhuis.
De kans is groot dat de architecten bij hun presentatie benadrukken dat de Arnhemse schouwburg eigenlijk een prachtig gebouw is. Dat valt echter niet meer op door de laatste grote renovatie en vernieuwing waar de schouwburg mee te maken kreeg. En dat is waar dit verhaal begint.
Gemeentearchitect Pet
“De uit 1938 daterende Arnhemse Stadsschouwburg is hard aan een grondige opknapbeurt toe”, meldt NRC Handelsblad op 3 april 1976. “De gemeente laat de hoogst noodzakelijk geachte vernieuwing en modernisering samenvallen met een algehele uitbreiding tot cultureel centrum van de stad.”
Het zijn woorden van 46 jaar geleden. De geschiedenis herhaalt zich als de boeggolf van een schip. Altijd hetzelfde. Nooit gelijk.
De schouwburg wordt in 1977 uitgebreid met een kleine zaal en er komt extra ruimte voor de artiesten. De opdracht voor de verbouwing wordt gegeven aan de illustere gemeentearchitect Cees Pet.
Vrijwel alles wat gemeentearchitect Pet in de loop der jaren in Arnhem heeft neergezet, is inmiddels gesloopt. De voetgangersbrug op de Nelson Mandelabrug en het museumcafé van Museum Arnhem behoren tot de hoogtepunten uit het werk van Pet.
Pet gaat als een beeldenstormer aan de gang in de schouwburg. In de schouwburg zijn bij de bouw in 1938 veel sierlijke ornamenten aangebracht. Die worden vrijwel allemaal door Pet verwijderd. De prachtige voorgevel van de schouwburg wordt voor een deel aan het oog onttrokken door de nieuwbouw die Pet er tegenaan plakt.
Rijnboog
Al snel na de verbouwing van Pet wordt geconcludeerd dat de Kleine Zaal weliswaar een goede toevoeging is aan de schouwburg, maar dat de voorzieningen in de grote zaal eigenlijk nog altijd niet voldoen. De brandveiligheid is niet op orde en de technische voorzieningen in de toneeltoren zijn ook niet up to date.
Met lapwerk worden in de jaren tachtig nog wat verbeteringen aangebracht, maar eigenlijk klinkt dan al de roep om in Arnhem een grotere en betere schouwburg te realiseren. Dat signaal wordt eind jaren negentig opgepikt door stedenbouwkundige Manuel de Sola Morales.
De Sola Morales is door de gemeente Arnhem gevraagd om een stedenbouwkundige visie te maken voor de zuidelijke binnenstad. Het plan waar de Spanjaard mee komt krijg de naam Rijnboog. Opvallende punten uit het plan zijn een haven tot aan het Kerkplein, een Kenniscluster en een Kunstencluster.
Het Kunstencluster moet een cultuurtempel worden waar Museum Arnhem, het filmhuis en de schouwburg zijn samengebracht. Aanvankelijk zou ook de concertfunctie van Musis een plek moeten krijgen in het Kunstencluster, maar die ambitie wordt al snel geschrapt.
Referendum
De Rijnboogplannen leiden tot grote weerstand in de stad. Veel mensen vinden de plannen een maatje te groot voor Arnhem. Bovendien zijn de kosten gigantisch. De Arnhemse politiek houdt zich echter jarenlang lang doof voor de geluiden vanuit de samenleving.
Een ‘preferendum’ over de Rijnbooghaven wordt door negentig procent van de Arnhemmers genegeerd. Maar de politieke partijen in Arnhem hebben pas echt door hoe groot de weerstand is tegen de plannen bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2010. De PvdA, groot voorstander van Rijnboog, houdt na de verkiezingen slechts 7 van haar 13 zetels over.
Kunstencluster
Het nieuwe stadsbestuur gooit het over een andere boeg: geen haven, maar wel een Kenniscluster én een Kunstencluster. Het Kenniscluster wordt in 2013 onder de naam Rozet geopend. Het is het enige tastbare resultaat uit de plannen van De Sola Morales dat gerealiseerd wordt.
Vanaf 2010 wordt door de gemeente alles op alles gezet om ook het Kunstencluster te realiseren. Vanaf de presentatie van de Rijnboogplannen in 2000 is er geen groot onderhoud meer gepleegd aan het museum, het filmhuis en de schouwburg. De noodzaak om het Kunstencluster te realiseren wordt daardoor steeds dringender.
Verantwoordelijk wethouder is inmiddels Gerrie Elfrink van de SP. De SP zit in een lastige positie. Als oppositiepartij was de SP tegen de komst van het Kunstencluster, maar als coalitiepartij heeft de partij zich geconformeerd aan realisatie van het cultuurgebouw. De SP dwingt af dat het Kunstencluster er alleen mag komen wanneer er een sluitende exploitatie is.
Kunstencluster wordt ArtA
Zelfs met een flinke dosis creatief boekhouden en veel te optimistische verwachtingen lukt het de gemeente Arnhem niet om die sluitende exploitatie te realiseren in de plannen. Dat weerhoudt de gemeente echter niet om de plannen voor realisatie van het Kunstencluster toch door te zetten.
Het Kunstencluster krijgt een nieuwe naam: ArtA. Ook worden er verschillende ontwerpvisies gepresenteerd voor het gebouw. Het gebouw moet gerealiseerd worden op de kop van de Rijnkade met de Nieuwstraat.
Het is inmiddels eind 2013 en de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2014 komen eraan. Verschillende politieke partijen krijgen koudwatervrees. Zij weten nog goed hoe vier jaar eerder de PvdA bij de verkiezingen werd gedecimeerd.
De weerstand tegen ArtA is groot in de stad. Een referendum over de komst van het Kunstencluster dat door de bevolking is afgedwongen laat zien dat ruim 80 procent tegen is. Doordat het referendum alleen raadgevend is en de opkomst bovendien te laag is, wordt de uitslag genegeerd door de gemeenteraad.
Maar nu er weer verkiezingen aankomen, is de angst voor politieke klappen groot. Die angst is het grootst bij D66. Daar wordt door D66-prominent Bob Roelofs, die eerder het referendum afdwong, handig gebruik van gemaakt. Tijdens een ledenvergadering van D66 dient Roelofs een amendement in om de steun aan ArtA in te trekken. Met één stem verschil is er een meerderheid voor dat amendement.
Een half uur na de ledenvergadering van D66 verstuurt de SP een persbericht: ook de SP is tegen de komst van ArtA. Het persbericht is voorafgaand aan de ledenvergadering van D66 al geschreven.
Zonder steun van D66 en de SP is het duidelijk: ArtA gaat er ondanks 14 jaar plannen maken niet komen.
Hoe nu verder?
Na de verkiezingen in 2014 is het de vraag hoe het verder moet. Er komt geen Kunstencluster, maar de noodzaak voor nieuwe huisvesting voor zowel de schouwburg als het filmhuis en het museum is groter dan ooit. Alle drie de cultuurgebouwen vallen door gebrek aan onderhoud bijna uit elkaar van ellende.
Wethouder Gerrie Elfrink besluit dat vernieuwing van de schouwburg, inmiddels met de naam Stadstheater door de samenwerking met Musis, minder prioriteit heeft dan nieuwbouw voor het filmhuis en modernisering van het museum aan de Utrechtseweg. Bovendien liggen er inmiddels concrete plannen om Musis te moderniseren met een nieuwe zaal. Het Stadstheater moet dus maar even wachten.
Elfrink gaat voortvarend aan de slag met het filmhuis, het museum en Musis, maar helemaal vergeten is hij het Stadstheater niet.
“Kunstencluster 2.0”
In 2016 presenteert de gemeente Arnhem een voorstel om het Stadstheater te vernieuwen én uit te breiden. In het nieuwe Stadstheater moeten ook de Rijksgezelschappen Oostpool en Introdans een onderkomen krijgen.
Introdans klaagt al jarenlang over haar gebrekkige onderkomen in de Vijfzinnenstraat. Het is huisvesting die een gezelschap als Introdans onwaardig is. Theatergezelschap Oostpool loopt tegen de grenzen aan van haar gebouw in de Nieuwstraat en zou ook graag willen verhuizen naar een betere en grotere voorziening.
Het plan waar wethouder Elfrink mee komt is echter haastig en zonder financiële dekking in elkaar gezet. De totale kosten voor realisatie van het plan zouden volgens de gemeente uitkomen op ongeveer 42 miljoen euro. Daarvan is 15 miljoen euro beschikbaar. Er is een financieel gat van 27 miljoen euro.
Tegenstanders van het plan noemen het smalend “Kunstencluster 2.0”. Elfrink heeft al snel door dat hij de handen niet op elkaar krijgt met dit voorstel en nog voor de gemeenteraad zich erover heeft kunnen uitspreken, verdwijnt het plan stilletjes onder tafel.
10 miljoen van de provincie
Pas in 2018 worden er weer nieuwe plannen gepresenteerd om het Stadstheater te vernieuwen. Nu de nieuwbouw voor Musis, het filmhuis en het museum gerealiseerd worden, kan de focus eindelijk komen op de hoogstnoodzakelijke vernieuwing van het Stadstheater.
Verantwoordelijk wethouder is inmiddels Hans de Vroome van D66. Zijn partij is groot voorstander van het idee waar zijn voorganger eerder mee kwam: een Stadstheater waar ook Oostpool en Introdans een onderkomen krijgen. De Vroome weet echter ook dat dit de kosten van het plan behoorlijk opschroeft.
De bouwcrisis is inmiddels voorbij en waar zijn voorganger uitkwam op een kostenplaatje van 42 miljoen euro, komt het voorstel van wethouder De Vroome uit op ongeveer 57 miljoen euro.
Maar anders dan Elfrink, heeft De Vroome de dekking beter op orde. De plannen voor vernieuwing van het Stadstheater kunnen met een bijdrage van de provincie van 10 miljoen euro gerealiseerd worden.
Echt sluitend is de begroting echter niet. Er wordt daarom druk gesleuteld aan de plannen om eindelijk, na twintig jaar, aan de slag te gaan met het Stadstheater. De plannen worden echter getorpedeerd door de uitbraak van corona.
“Ik ben nagenoeg klaar met het plan voor de vernieuwbouw”, vertelt De Vroome eind 2020 aan de Volkskrant.
“Maar je kunt je misschien voorstellen dat mijn collega-wethouders zeiden: Hans, ben je wel goed bij je hoofd? We hebben een crisis, de stad staat in brand en jij gaat nu een cultuurpaleis voorstellen? Ik zei: ik begrijp wat jullie bedoelen. Daarom heb ik het plan maar even aangehouden.”
Geen Oostpool en Introdans
Nadat het puin dat door de coronapandemie is ontstaan weer een beetje is opgetrokken, blijkt dat de wereld er anders uitziet dan ervoor. Door een wisseling in B&W is de vernieuwing van de schouwburg inmiddels onderdeel van de portefeuille van wethouder Cathelijne Bouwkamp (GroenLinks).
Zij ziet zich geconfronteerd met twee problemen. Allereerst is er de tien miljoen euro van de provincie waar wethouder De Vroome vanuit ging. Provinciale Staten van Gelderland laten weten dat zij niet willen meewerken aan de “grote, woeste plannen” van de gemeente Arnhem. De provincie wil heus wel wat bijdragen aan de vernieuwing van het Stadstheater, maar niet in die orde van grootte.
Het tweede probleem waar wethouder Bouwkamp zich mee geconfronteerd ziet, is de opgelopen bouwprijzen. Uit een berekening van Bouwkamp blijkt dat de plannen voor vernieuwing van het Stadtheater boven de 85 miljoen uitkomen. Een latere berekening komt zelfs uit boven de 100 miljoen euro.
Dat is zelfs in een cultuurminnende stad als Arnhem teveel van het goede.
Gesteund door de gemeenteraad ziet Bouwkamp maar één optie: de plannen moeten flink versoberd worden. Verder uitstel van de vernieuwing van het Stadstheater is sowieso geen optie.
De samenwoonoptie met Oostpool en Introdans wordt uit de plannen geschrapt. Omdat de kosten nog altijd te hoog zijn, wordt daarom ook de Kleine Zaal uit de plannen gehaald. Dat voorstel wordt echter niet geaccepteerd door de gemeenteraad. Met een boekhoudkundige truc wordt geld gevonden om ook een Kleine Zaal te realiseren.
De plannen komen uiteindelijk uit op 55 miljoen euro, plus tien miljoen die de gemeenteraad in de krochten van de gemeentebegroting heeft gevonden. We zitten inmiddels in januari 2022. Er kan eindelijk begonnen worden met de verbouwing.
Of toch niet?
Toch weer duurder
In mei wordt bekend dat er toch nog meer geld nodig is om de verbouwing te realiseren. Er is op z’n minst 8,5 miljoen euro extra nodig om de plannen te realiseren. Alles bij elkaar komen de totale kosten nu uit op ruim 73 miljoen euro.
De gemeente ziet geen andere keus dan de extra stijging te accepteren.
Datzelfde geldt wanneer in oktober wordt geconcludeerd dat ook 73 miljoen euro niet genoeg zal zijn.
“Prijzen in de bouw zijn de afgelopen tijd sterk gestegen en blijven voor de toekomst onvoorspelbaar door diverse onzekerheden en tekorten in de markt”, waarschuwt de gemeente somber.
Hoeveel de extra kosten gaan bedragen is niet duidelijk. Duidelijk is wel dat er hoe dan ook begonnen wordt met het opknappen van het Stadstheater. Vanavond worden in de Kleine Zaal vijf ontwerpen gepresenteerd. In januari 2023 wordt bekend gemaakt welk team zijn visie verder mag uitwerken.
Vanaf het najaar van 2023 zal het Stadstheater vervolgens gesloten worden en krijgt Arnhem na 23 jaar praten, rekenen, schrappen en aanpassen eindelijk het volwaardige Stadstheater dat de stad nodig heeft.
