ARNHEM – Het is een hoofdpijndossier dat broeit op de achtergrond. De gemeente wil komende jaren duizenden woningen bouwen in Arnhem Oost. Dat is alleen mogelijk als er een oplossing komt voor de spoorknoop tussen station Velperpoort en station Presikhaaf. Het kan nog jaren duren voor die oplossing er is.
(Door: Patrick Arink)
De bouw van duizenden nieuwe woningen in Arnhem staat of valt bij het verbeteren van de bereikbaarheid. Daarvoor is het nodig dat de capaciteit van het spoor wordt uitgebreid. Om dat mogelijk te maken, moet eerst de huidige spoorknoop in Arnhem Oost vervangen worden door een vrije kruising. Een snelle oplossing is echter niet in zicht.
Bovendien speelt er nog iets anders mee. Het Rijk onderzoekt op dit moment een nieuwe route voor goederenvervoer tussen de Randstad en Bad Bentheim. Twee van de scenario’s die op dit moment onderzocht worden, lopen dwars door Arnhem.
Wethouder Nermina Kundic (D66) van Mobiliteit: “De toekomstige goederenroutering blijft als een ‘zwaard van Damocles’ boven dit gebied hangen, met mogelijk zeer grote consequenties voor Spoorzone Arnhem-Oost.”
Dat zijn de belangrijkste conclusies uit honderden documenten die de Arnhemsche Courant heeft ontvangen na een Woo-verzoek bij de gemeente Arnhem en een vergelijkbaar verzoek bij de provincie Gelderland.
Spoorknoop Arnhem Oost
Bovenstaande foto laat zien wat het probleem is. Tussen station Arnhem Velperpoort (links) en station Presikhaaf (rechtsboven) ligt de spoorknoop. Ter hoogte van de Vosdijk komen de sporen vanuit Zwolle samen met de sporen vanuit de Achterhoek en Duitsland. Vier sporen worden via een gelijkvloerse kruising samengebracht tot twee sporen in de richting van Arnhem Centraal.
En dat zorgt voor problemen. Door de spoorknoop is de maximale capaciteit op het spoor aan de oostkant van Arnhem zo goed als bereikt. Er kan nog twee keer per uur een intercity van en naar Doetinchem aan de huidige dienstregeling worden toegevoegd. En dat is het dan. Ruimte voor meer treinen is er niet.
Nu al komt het vaak voor dat treinen vanuit het noorden of oosten moeten wachten tot zij via de spoorknoop verder kunnen richting Arnhem Centraal. Als er meer treinen op het traject rijden, loopt de boel vast.
Meer treinen is waar alle betrokken partijen op inzetten. Op het wensenlijstje staat een verdubbeling of zelfs vier keer meer treinen naar Duitsland, waaronder een rechtstreekse verbinding tussen Arnhem en Berlijn.
Daarnaast moet vanaf 2027 de regio-express gaan rijden. Dat is een nieuwe intercity tussen Arnhem en Doetinchem, die daarna doorrijdt als stoptrein naar Winterswijk.
En tot slot is er nog de diep gekoesterde wens van de gemeente Arnhem om meer sprinters tussen Nijmegen en station Presikhaaf te laten rijden, Bovendien wil de gemeente ook dat de intercity naar Zwolle gaat stoppen op station Presikhaaf. ProRail heeft al meerdere keren laten weten dat station Presikhaaf géén Intercity-station wordt, maar de gemeente weigert om die droom op te geven.
Hoe dan ook: alle spoorwensen zijn alleen te realiseren wanneer de capaciteitsproblemen die het gevolg zijn van de spoorknoop worden opgelost.
Verschillende mogelijkheden
Afgelopen jaren zijn verschillende oplossingen geopperd, die allemaal hun nadelen hebben. De gemeente zou het liefst zien dat de spoorknoop via een fly over – dive under wordt opgelost. De gelijkvloerse kruising wordt dan vervangen door een ongelijkvloerse kruising. Daardoor hoeven treinen die elkaar kruisen niet meer op elkaar te wachten en gaat de capaciteit van het spoor flink omhoog.
Het vervangen van de spoorknoop door een ongelijkvloerse kruising heeft als nadeel dat het veel ruimte in beslag neemt, met alle gevolgen voor de omgeving.
“Het leidt mogelijk tot de sloop van een aantal woningen”, aldus een ambtenaar van de gemeente. “Bovendien is een vrije kruising lastig inpasbaar mede door barrierewerking van hoge spoortaluds in dit gebied.”
De alternatieven die een paar jaar geleden in opdracht van het ministerie van I&W verkend zijn, hebben echter nog grotere nadelen.
Allereerst is gekeken of het mogelijk is om een spoortunnel onder de hele binnenstad van Arnhem aan te leggen, met een nieuw ondergronds perron op Arnhem Centraal. Technisch gezien kan het. Maar de kosten zijn enorm.
“De impact op de stad en de financiële investeringskosten (miljarden) die hieraan verbonden zijn, betekenen dat dit alternatief op voorhand wordt uitgesloten”, staat in een notitie van de provincie Gelderland. Geen tunnel dus.
Het andere alternatief wat onderzocht werd, is om vanaf Arnhem Centraal tot aan de spoorknoop het spoor te verdubbelen. Met vier sporen zou de spoorknoop volledig verdwenen zijn en daarmee ook alle capaciteitsproblemen. Vanzelfsprekend heb je dan als nadeel dat er tussen Arnhem Centraal en station Velperpoort honderden huizen gesloopt moeten worden. Bovendien zou de barriere die het spoor nu al vormt alleen maar groter worden.
De provincie Gelderland: “In het Opgave, Afbakening Onderzoeks-traject van de spoorcorridor is al aangegeven dat viersporigheden niet verder worden uitgewerkt.”
Tot nu toe lijkt het allemaal helder en straight forward: er is een probleem. Er moet een oplossing komen. Van de drie voorstellen die op tafel liggen, is de ongelijkvloerse kruising de beste keuze.
En dat is waar het ondoorzichtig wordt.
MIRT-onderzoeken
In juni vorig jaar is op initiatief van de gemeente Arnhem besloten om een zogeheten MIRT-onderzoek te houden naar nut en noodzaak van een ongelijkvloerse kruising. MIRT staat voor Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport. Het is een Rijksprogramma dat bedoeld is om de bereikbaarheid in Nederland te verbeteren.
Tegelijkertijd wordt er door ProRail óók een MIRT-onderzoek gehouden naar de spoorknoop. Dat onderzoek wordt gehouden naar nut en noodzaak van mogelijke alternatieven, tot verbazing van de gemeente Arnhem.
Wethouder Kundic: “Dat wordt blijkbaar separaat onderzocht. Het zijn nu gescheiden trajecten, maar de uitkomsten van beide onderzoeken moet wel geïntegreerd worden.”
Kortom: de gemeente is bang dat ProRail zogezegd op een heel ander spoor zit. En niet alleen ProRail. Ook het ministerie van I&W heeft haar eigen MIRT-onderzoeken. Vanuit het ministerie wordt onderzoek gedaan naar uitbreidingsmogelijkheden van het spoor tussen Utrecht, Arnhem en Duitsland. De spoorknoop in Arnhem Oost maakt ook onderdeel uit van dat onderzoek.
Daarnaast loopt een onderzoek naar de eerder genoemde Goederencorridor Noordoost Europa (GNOE) tussen de Randstad en Bad Bentheim.
“De groei van goederenvervoer op het spoor veroorzaakt nu al capaciteitsknelpunten”, werd in 2022 geconcludeerd. “Deze knelpunten nemen bij de voorziene groei van het goederenvervoer toe en kunnen niet door het huidige netwerk worden gefaciliteerd.”
En dus is er een eerste verkenning geweest naar alternatieve routes voor het goederenvervoer. Van de vijf voorgestelde routes zijn er twee niet realistisch. Van de drie overgebleven opties lopen er twee voorgestelde routes dwars door Arnhem. In het onderzoek dat nu gehouden wordt, wordt mede gekeken welke optie de voorkeur heeft.
De gemeente is vanzelfsprekend niet gerust op een goede afloop.
“Naar onze mening kunnen deze onderzoeken grote impact kunnen hebben op het MIRT-onderzoek naar de vrije spoorkruising”, schrijft wethouder Kundic aan gedeputeerde Helga Witjes van de provincie Gelderland. “Het routeringsvraagstuk vindt plaats in de goederencorridor GNOE. Dat maakt het lastig voor Arnhem. Het blijven gescheiden Rijkstrajecten.”
Mocht er vanuit het Rijk over een paar jaar gekozen worden om 80 goederentreinen per dag dwars door Arnhem te laten rijden, dan heeft dat immense gevolgen voor Arnhem.
Het idee lijkt natuurlijk een doodlopende weg. Maar dat is het niet. Tenminste: niet voor ProRail en het ministerie van I&W. Een nut- en noodzaakonderzoek over een nieuwe goederenroute over het spoor wordt op dit moment uitgevoerd. Het ministerie verwacht dat de studie medio 2025 gereed is voor besluitvorming, blijkt uit een Statenbrief van vorige maand.
“Na gereedkomen van de studie zullen alle betrokken partijen waaronder ook de provincies hun standpunt ten opzichte van het vervolg bepalen.”
De gemeente Arnhem heeft duidelijk niet zoveel in de melk te brokkelen bij de keuze die gemaakt zal worden met betrekking tot het goederenvervoer.
Dilemma’s
De stand van zaken plaatst de gemeente Arnhem voor een paar problemen. De gemeente heeft weliswaar haar eigen onderzoek naar het oplossen van de spoorknoop, maar de gemeente is niet betrokken bij de onderzoeken van ProRail en het ministerie van I&W die ook op dit moment plaatsvinden. Tegelijkertijd kunnen de uitkomsten van deze onderzoeken alle plannen van de gemeente met betrekking tot mobiliteit en woningbouw ernstig verstoren.
De vier MIRT-onderzoeken waar de spoorknoop een onderdeel van is, zorgen nog voor een ander probleem. Zoals wethouder Kundic ook al opmerkt: het zijn gescheiden trajecten die toch op een of andere manier samen moeten komen. Door de verschillende belangen en de ongetwijfeld verschillende uitkomsten betekent dit dat er veel tijd overheen gaat voor er een oplossing ligt die uitgevoerd kan worden.
In een e-mail aan een college wijst een ambtenaar van de gemeente erop dat het snel realiseren van een ongelijkvloerse kruising bij de spoorknoop bovendien niet in het voordeel van de gemeente Arnhem is.
“Het is een “paard van Troje”. Met een ongelijkvloerse spoorkruising wordt een routering van GNOE mogelijk ook aantrekkelijker via deze route.”
Een ander dilemma waar de gemeente mee worstelt is in hoeverre er openheid van zaken gegeven moet worden over de spoorknoop.
“Nu informeren dat we starten met een MIRT onderzoek”, schrijft een ambtenaar in maart 2023 aan een collega. “Misschien een info-avond? Alles ligt heel gevoelig in met name schaapsdrift. Voordat we het weten hebben we weer het ene na het andere Woo-verzoek binnen.”
Die info-avond is er nooit gekomen. Het Woo-verzoek wel.
Woo-verzoeken
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van documenten die zijn vrijgegeven bij twee Woo-verzoeken: een Woo-verzoek bij de gemeente Arnhem en eenzelfde verzoek bij de provincie Gelderland.
Het Woo-verzoek bij de gemeente Arnhem werd op 21 mei 2023 ingediend. Ondanks herhaalde verzoeken en een ingebrekestelling is dit Woo-verzoek uiteindelijk pas op dinsdag 6 februari 2024 voldaan. De wettelijke termijn van de Wet open overheid (Woo) is door de gemeente met 219 dagen overschreden.
Het Woo-verzoek bij de provincie Gelderland werd op 27 december 2023 ingediend. Ruim 100 megabyte aan documenten werd op woensdag 7 februari 2024 vrijgegeven. Dat is keurig binnen de wettelijke termijn van 6 weken.
De Woo-documenten van de provincie Gelderland zijn terug te vinden op deze plek: https://www.gelderland.nl/woo-verzoeken.
De Woo-documenten van de gemeente Arnhem zouden op deze plek moeten staan: https://woo.arnhem.nl/pages/woopublicaties. Daar zijn ze echter niet te vinden.
(Foto: Beeldbank Rijkswaterstaat/Ton Poortvliet)
